Πέμπτη 30 Ιουλίου 2009

Iστορία του Διαφωτισμού


17ος αιώνας

Οι ρίζες του κινήματος του Διαφωτισμού καλύπτουν μεγάλο μέρος του 17ου αιώνα. Περισσότερο η φιλοσοφία που αναπτύχθηκε στον 17ο αιώνα ονομάζεται από πολλούς ιστορικούς ως η "Εποχή του Ρασιοναλισμού". Η Ένδοξη Επανάσταση το 1688 στην Αγγλία σηματοδοτεί την αρχή του τέλους για την απόλυτη μοναρχία στην Ευρώπη, ενώ παράλληλα προς τα τέλη του 17ου αιώνα εκδίδονται τα πρώτα γραπτά του Διαφωτισμού.

Ήδη από τον 16ο αιώνα, ο Μονταίν εφάρμοσε τον σκεπτικισμό. Μπερδεμένος από τις πολλές θρησκευτικές διαμάχες αποσύρθηκε και έγραψε τα περίφημα Δοκίμια(Essais). Ο σκεπτικισμός πήρε μια πιο ακραία μορφή στον Ρενέ Ντεκάρτ στα μέσα του 17ου αιώνα.


Επανάσταση στις επιστήμες

Το κίνημα του Διαφωτισμού ήταν ουσιαστικά επακόλουθο της Επισημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα, που με τη σειρά της προκλήθηκε από τις ανακαλύψεις του Κοπέρνικου τον 16ο αιώνα, και στη συνέχεια του Γαλιλαίου όσον αφορά τους ουρανούς και τις κινήσεις των πλανητών.

Η διαπίστωση ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίστροφο έθεσε υπό αμφισβήτηση πολλές ιδέες που ως τότε θεωρούνταν δεδομένες, διδάσκονταν στα πανεπιστήμια και τα σχολεία και προστατεύονταν από την Εκκλησία. Ακόμα περισσότερο, η ανακάλυψη κηλίδων στον Ήλιο και κρατήρων στη Σελήνη έδωσε τέλος στην εικόνα μιας τέλειας πλάσης. Αντίστροφα, στο μικρόκοσμο, οι παρατηρήσεις του Ολλανδού Άντον φον Λέβενχουκ, που χρησιμοποιώντας το μικροσκόπιο διαπίστωσε πως υπάρχουν μικροβιακές μορφές ζωής, συμπλήρωσε την εικόνα της ατέλειας της φύσης και δημιούργησε ερωτήματα σχετικά με την τελεολογία της. Η διδασκαλία της Εκκλησίας, μαζί με την Αριστοτελική λογική, ήρθαν σε αντίφαση με τις πειραματικές παρατηρήσεις του πραγματικού κόσμου. Οι επιστήμονες των ερχόμενων γενεών δεν θα εμπιστεύονταν πλέον τυφλά ούτε την Εκκλησία ούτε τον Αριστοτέλη.

Ο Ρενέ Ντεκάρτ έχοντας διαγράψει μια λαμπρή καριέρα ως επιστήμονας ένιωθε την ανάγκη να ανανεώσει τις επιστημονικές μεθόδους (Λόγος περί Μεθόδου,1637). Συνέχισε το ίδιο έργο σε καθαρά φιλοσοφικό τομέα και η φιλοσοφία του ονομάστηκε "καρτεσιανισμός".

Ο Ολλανδός Σπινόζα τάχτηκε υπέρ της καρτεσιανής θεωρίας, κυρίως στο θέμα της ηθικής. Η φιλοσοφία του Σπινόζα ήταν επικεντρωμένη γύρω από μια άποψη του σύμπαντος, στην οποία ο Θεός και η φύση ήταν ένα πράγμα. Αυτή του η φιλοσοφική ιδέα θα γίνει αργότερα η κεντρική ιδέα του Διαφωτισμού.

Για να δείξουμε την μετάβαση από τον 17ο αιώνα, τον Αιώνα του Ορθολογισμού, στον 18ο αιώνα, τον Αιώνα των Φώτων όπως ονομάστηκε, το υπόδειγμα του Νεύτωνα μένει αξεπέραστο, στο ότι η επιστήμη χρησιμοποίησε εμπειρικές παρατηρήσεις, όπως η δυναμική των πλανητών τουΚέπλερ ή η οπτική, για να δημιουργήσει μια θεωρία που εξηγούσε όλα τα φαινόμενα: τη θεωρία της παγκόσμιας έλξης, την κοινώς γνωστήβαρύτητα. Η χρήση του πειράματος και της παρατήρησης για τον έλεγχο και τη διατύπωση νέων θεωριών και η μαθηματικοποίηση-ποσοτικοποίηση των επιστημών αποτέλεσαν βαθιά τομή που άλλαξε τη φυσιογνωμία της έρευνας. Το μνημειώδες έργο του ΝεύτωναΜαθηματικές Αρχες της Φυσικής Φιλοσοφίας (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) αποτέλεσε σύνοψη των επιτευγμάτων της προηγούμενης περιόδου και έθεσε την επιστήμη σε νέες πλέον κατευθύνσεις.


Διάδοση της γνώσης-Εγκυκλοπαίδεια

Μία σημαντική αλλαγή στο κίνημα του Διαφωτισμού σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, τον 17ο, έχει τις ρίζες της στη Γαλλία, με τουςΕγκυκλοπαιδιστές. Αυτό το κίνημα παίρνει ως θεμέλιο την ιδέα ότι υπάρχει μια επιστημονική και ηθική αρχιτεκτονική της γνώσης, μια κατασκευή της οποίας η πραγματοποίηση είναι ένα μέσο απελευθέρωσης του ανθρώπου. Ο φιλόσοφος Ντενί Ντιντερό και ο μαθηματικός Ζαν Ντ' Αλαμπέρ εξέδωσαν το 1751 την Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers).

Ένας φιλόσοφος του Διαφωτισμού: ο Ντενί Ντιντερό

Όποια και αν ήταν η συμβολική δύναμη του έργου των δύο αυτών Εγκυκλοπαιδιστών, η διάδοση της γνώσης δεν κατόρθωμα μόνο δικό τους: η διαδικασία της διάδοσης νέων ιδεών διευρύνθηκε από την τεχνική πρόοδο της διάδοσης των πληροφοριών, καθώς από το βιβλίο πέρασαν στην εφημερίδα και από εκεί στον τύπο. Τα πρώτα περιοδικά εμφανίστηκαν στην Ιταλία στα τέλη του 17ου αιώνα και γρήγορα εξαπλώθηκαν και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι εφημερίδες και η αλληλογραφία μεταξύ των διανοούμενων επέτρεψαν πιο γρήγορες αλλαγές, εγκαινιάζοντας μια ενιαία πολιτιστική ενότητα.


Εξερευνήσεις,εμπόριο και διεθνείς σχέσεις

Μετά την ειρήνη των Πυρηναίων το 1659, η Γαλλία πήρε μια κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη σε πολλούς τομείς. Στον 17ο αιώνα, η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου των Κάτω Χωρών εις βάρος της Ισπανίας και της Πορτογαλίας ώθησε τον Ολλανδό Ούγκο Γκρότιους (Hugo Grotius) να ανανεώσει τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και να θέσει τις βάσεις για τα σημερινά φυσικά δικαιώματα. Το κέντρο βαρύτητας του ναυτικού ανταγωνισμού μετατοπίστηκε στη Βόρεια Ευρώπη. Το εμπόριο προς τις Ινδίες έβαλε τρειςευρωπαϊκές δυνάμεις σε μεγάλο ανταγωνισμό: τις Κάτω Χώρες, τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία.

Το 18ο αιώνα, ο γαλλο-αγγλικός ανταγωνισμός κορυφώθηκε με τον Επταετή Πόλεμο, τόσο στην Ευρώπηόσο και στην Αμερική. Η γαλλική ήττα ώθησε τη Γαλλία να αναζητήσει εκδίκηση: βοήθησε τις αγγλικές αποικίες στη Βόρεια Αμερική στον αγώνα τους για ανεξαρτησία. Οι εξερευνήσεις επεκτάθηκαν και σε πολύ μακρινές περιοχές, στον Ειρηνικό Ωκεανό και στην Άπω Ανατολή.

Τα ταξίδια σε μακρινά μέρη της υδρογείου, που αυξήθηκαν σημαντικά στη διάρκεια του 18ου αιώνα, ενθάρρυναν τους ανθρώπους να μελετήσουν άλλους, σύγχρονους τους, πολιτισμούς. Καθώς παρατηρούσαν τους Κινέζους, τους Πέρσες ή τους Ταϊτινούς, άρχισαν να συζητούν για σχετική ποιότητα των διαφόρων τρόπων ζωής, πολύ συχνά επαινώντας τη στάση των υποτιθέμενων κατώτερων "ιθαγενών" απέναντι στο σεξκαι στη θρησκεία, για παράδειγμα, ως ανώτερης από εκείνη που χαρακτήριζε την "πολιτισμένη" δυτική Ευρώπη.


Κριτική στην κοινωνική οργάνωση

Το διαφωτιστικό κίνημα είναι, σε όλη του τη διάρκεια, η διόγκωση δύο κοινωνιολογικών πιέσεων: από τη μια μία δυνατή πνευματικότητασυνοδευόμενη από τη θρησκεία και την Εκκλησία, από την άλλη ένα αντικληρικό κίνημα που ασκούσε έντονη κριτική στις διαφορές ανάμεσα στη θρησκευτική θεωρία και πρακτική και εδραιώθηκε κυρίως στη Γαλλία.

Καρικατούρα του 18ου αιώνα που αναπαριστά την τρίτη τάξη στην Γαλλία σε πλήρη εκμετάλλευση, να έχει στους ώμους της τις υπόλοιπες δύο τάξεις

Σε αυτή τη χώρα, η κοινωνία χωριζόταν σε τρεις τάξεις: την αριστοκρατία, τον κλήρο και την τρίτη τάξη. Αυτός ο διαχωρισμός αντιστοιχούσε ακόμη σε αυτόν του Μεσαίωνα. Η αριστοκρατία και ο κλήρος κατείχαν σημαντικά προνόμια και δικαιώματα, χωρίς ουσιαστικά να κάνουν τίποτε. Από την άλλη πλευρά μια νέα τάξη αναδυόταν στο προσκήνιο με την ανάπτυξη του εμπορίου: η αστική τάξη, που επιθυμούσε ελευθερία στον οικονομικό τομέα και μεγαλύτερο μερίδιο στην εξουσία. Το δικαστικό σύστημα ήταν επίσης απαρχαιωμένο. Άν και το εμπορικό δίκαιο είχε κωδικοποιηθεί τον17ο αιώνα, το αστικό δίκαιο δεν είχε καταγραφεί τότε ούτε ουσιαστικά ίσχυε.

Ιδιαίτερα επιθετικός προς την Εκκλησία ήταν ο Βολταίρος. Εξόριστος στην Αγγλία από το 1726 ως το 1729, εκεί μελέτησε τα έργα του Τζον Λοκ, του Νεύτωνα και το αγγλικό πολιτικό σύστημα.

Τη σκέψη των Διαφωτιστών απασχόλησαν και τα ζητήματα της ελευθερίας του ατόμου και της ισότητας των ανθρώπων. Ο Ρουσσώ στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο(1762) υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούληση, την οποία πρέπει να εκφράζει και στην οποία οφείλει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Αυτό όμως προϋποθέτει δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τον σεβασμό των νόμων. Η πολιτική θεωρία του Ρουσσώ δεν εγγυάται μόνο την ελευθερία αλλά και την ισότητα, κάτι όμως που απαιτεί μια ριζική αναμόρφωση της κοινωνίας. Η ισότητα, υποστήριξε ο Ρουσσώ, υπήρχε στην φυσική κοινωνία και καταργήθηκε όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός της εξουσίας και της ιδιοκτησίας.


Πολιτικές αλλαγές

Ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα, ο Τζων Λοκ είχε καθορίσει τον διαχωρισμό των εξουσιών, τηςεκτελεστικής και της νομοθετικής. Η δημοκρατία άρχισε να πιάνει τόπο στην Αγγλία. Ο Μοντεσκιέ ασχολήθηκε με την ιδέα του διαχωρισμού των εξουσιών, και πρόσθεσε και μία τρίτη εξουσία, τη δικαστική, στο έργο του Πνεύμα των Νόμων. Οι φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού συνάντησαν ένθερμους υποστηρικτές,οι οποίοι με την σειρά τους επεδίωξαν να αλλάξουν τους πολιτικούς θεσμούς στην Ευρώπη. Έτσι μετά το1750 υπήρξαν προσπάθειες να «ορθολογιστούν» οι ευρωπαϊκές μοναρχίες και οι νόμοι τους.

Η διαφωτιστική ιδέα μιας ορθολογισμένης κυβέρνησης, μέσα στα πλαίσια που χάραζε ο Διαφωτισμός, ενσαρκώθηκε στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Αμερική, καθώς και σε μικρότερο βαθμό στις προτάσεις των Ιακωβίνων της Γαλλικής Επανάστασης.

Η Γαλλική Επανάσταση, με τη σειρά της, αποτελεί μια βίαιη ενσάρκωση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού, και η επιθυμία για αλλαγή και ορθολογισμό οδήγησε στην προσπάθεια να εξαλειφθεί η Εκκλησία και ο χριστιανισμός στο σύνολο τους, όχι μόνο ως ιδέες αλλά και υλικά. Η κοινωνία, οι πολιτικοί θεσμοί, η ανθρώπινη σκέψη άλλαξε με την Γαλλική Επανάσταση, και πλεόν στις υποχρεώσεις του κράτους τέθηκαν για πρώτη φορά νέα αιτήματα, όπως η ισότητα σε όλους τους τομεις, η σωστη απονομή δικαιοσύνης κτλ.


Η διάδοση του Διαφωτισμού

Το κίνημα του Διαφωτισμού ξεχωρίζει από όλα τα προηγούμενα κινήματα διανοουμένων από τον αποδέκτη του: το ευρύ κοινό. Η πρόοδος του αλφαβητισμού και της μάθησης επέτρεψαν στο ευρύ κοινό, το λαό γενικότερα, να δημιουργήσει μια γνώμη, μία κοινή γνώμη. Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του κύκλου των συγγραφέων και των ανθρώπων των γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του λαού.

Βασικό ρόλο σε αυτή την υπόθεση έπαιξε η Γαλλία, τόσο πριν όσο και μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Η Γαλλία τον 18ο αιώνα γνώρισε μια περίοδο σχεδόν 80 χρόνων εσωτερικής ειρήνης και οικονομικής ευημερίας. Εκτός αυτού, η Γαλλία ήταν η πιο μεγάλη πληθυσμιακά χώρα στην Ευρώπη και η χώρα με τη μεγαλύτερη λαμπρότητα και γόητρο. Η γαλλική γλώσσα και ο γαλλικός αυλικός πολιτισμός των Βερσαλλιών ακτινοβολούσαν από το Βερολίνο στην Πρωσία ως την Αγία Πετρούπολη στην Ρωσία.

Εσωτερικά όμως άρχισε να γεννιέται μια αλλαγή. Οι νέες φιλοσοφικές ιδέες εξαπλώνονταν γρήγορα μέσω των σαλονιών, των καφέ και των λογοτεχνικών και επιστημονικών συναθροίσεων, και παράλληλα η απόλυτη βασιλική εξουσία έχανε το κύρος της, καθώς τα σύννεφα του πολέμου πύκνωνας γύρω από την Αυτοκρατορία.


Τα σαλόνια και τα καφέ

Ο πρώτος φορέας των καινούριων ιδεών υπήρξαν τα καφέ, και κυρίως τα καφέ του Παρισιού, που αποτελούν τα καταφύγια νεαρών ποιητών και διαφόρων άλλων ανθρώπων που συζητούσαν παθιασμμένα για τις νέες ιδέες και φιλοσοφίες.

Κυρίως όμως είναι τα κοσμικά σαλόνια εκεί όπου το κίνημα του Διαφωτισμού γίνεται ευρέως γνωστό. Με την έννοια σαλόνια εκείνη την εποχή εννούνταν χώροι συγκεντρωσης ανθρώπων, ανεξάρτητα από το επάγγελμα, το θρησκευτικό τους πιστεύω και τις ιδέες τους, όπου έβρισκαν την ευκαιρία να εκφράσουν τις απόψεις τους και τη γνώμης τους, καθώς στη Γαλλία όπως και πολλά άλλα τμήματα της Ευρώπης εκείνη την περίοδο δεν επικρατούσε ελευθερία γνώμης και ελευθεροτυπία.

Οι πλούσιες αστές κυρίες συνιστούν έναν κοινωνικό κύκλο από λογοτέχνες, καλλιτέχνες, ζωγράφους, ανθρώπους των γραμμάτων κ.α., και έτσι ξεδιψούν τη δίψα τους για μάθηση και πολιτισμό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μαρκησίας ντε Πομπαντούρ και της Μαντάμ Ζεοφρέν, οι οποίες είχαν δημιουργήσει έναν μεγάλο κύκλο με συνευρέσεις πολλές φορές εβδομαδιαίως.

Συγκέντρωση στο σαλόνι της Μαντάμ Ζεοφρέν,Gabriel Lemonnier


Βιβλιοθήκες και ακαδημίες

Οι ακαδημίες τότε αποτελούνταν από πολύ μορφωμένους ανθρώπους που ένωναν τις δυνάμεις τους και ασχολούνταν με τα γράμματα και τις επιστήμες, προσπαθώντας για τη διάδοση της γνώσης. Σχεδόν πανομοιότυπες με τις ακαδημίες, και γεμάτες από ανθρώπους που διψούσαν για γνώση, οι βιβλιοθήκες και τα αναγνωστήρια πολλαπλασιάστηκαν, είτε από κρατική μέριμνα, είτε από δωρεές πλουσίων ιδιωτών. Περιλάμβαναν επιστημονικές εργασίες και μεγάλα λεξικά και αποτελούνταν από αίθουσες μελέτης και αίθουσες συζητήσεων.

Όλες αυτές οι λέσχες και τα σωματεία της γνώσης λειτουργούσαν όπως και τα σαλόνια και σχημάτιζαν μεταξύ τους επαρχιακά, εθνικά, ακόμη και ευρωπαϊκά δίκτυα ανταλλαγής βιβλίων και αλληλογραφίας. Τα πάντα ερευνούνταν και συζητούνταν εκεί: από φυσική και χημεία μέχρι αγρονομία και δημογραφία. Η νέα ιδεολογία προωθήθηκε αποτελεσματικότερα μέσα από τον μετασχηματισμό του λεξιλογίου και τη διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων λέξεων.Είναι χαρακτηριστικό ότι έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών κατα τον 18ο αιώνα.

Οι Διαφωτιστές ταξίδευαν επίσης στο εξωτερικό, όπου εξέθεταν τις απόψεις τους, προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμόνες της λεγόμενης "φωτισμένης δεσποτείας", όπως ήταν ο Φρειδερίκος Β' της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας.


Η απήχηση του Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο

Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μεσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, με κάποια όμως καθυστέρηση λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επετρεψε στη συνέχεια τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που ονομάστηκε Νεοελληνικός διαφωτισμός.

Αναπτύχθηκε και εδώ έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις ιδέες οπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκεία, αρετή,επιστήμη, με αντικειμενικό σκοπό το φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους. Παράλληλα εκείνο το διάστημα ιδρύθηκαν σχολεία, εκδόθηκαν βιβλία, μελετήθηκαν οι θετικές επιστήμες.

Οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των φορέων του Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο εχουν μεγάλο εύρος και εκτεινονται από την προσκόλληση σε παραδοσιακές αξίες μέχρι την πλήρη αποδοχή των ευρωπαϊκών ιδεών.

Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι μεταξύ άλλων ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, οι συγγραφείς της Νεωτεριστικής Γεωγραφίας Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, ό Άνθιμος Γαζής και ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας. Κορυφαίοι όμως αναδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.

Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος(1757-1798) επιδιώκει μέσα από το μεταφραστικό και το πρωτότυπο συγγραφικό του έργο να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους. Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το έργο του Φυσικής Απάνθισμα, με το οποίο προσπαθεί να εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την ορθολογική σκέψη μέσω τωνφυσικών επιστημών.

Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει στην Γαλλία και τη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τυπώνει μια σειρά από χάρτες,μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει παρουσιαστικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού, καθώς και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο. Ο Ρήγας οραματιζόταν κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνάστη και την ίδρυση μιας πανβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας. Τρία έτη μετά την έκδοση της Χάρτας, ο Άνθιμος Γαζής επιμελήθηκε μίας νεώτερης έκδοσής της, μικροτέρων διαστάσεων, με την ονομασία Πίναξ γεωγραφικός της Ελλάδος.


Κοινωνικές αξίες του Διαφωτισμού

Αυτή η περίοδος χαράχτηκε απο ριζικές μεταβολές:

  • Οι επιστημονικές ανακαλύψεις (ηλιοκεντρισμός, μηχανική, ιατρική) βοηθούν στην αποκρυστάλλωση του ρασιοναλισμού και της εμπειρικής φιλοσοφίας,
  • Οι κοινωνικές αξίες που υπερασπίστηκαν πολλοί από τους Διαφωτιστές σε όλη την Ευρώπη είναι η ανεξιθρησκεία, η ελευθερία και η ισότητα,
  • Αυτές οι αξίες αποφέρουν καρπούς στην Αγγλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία, με τη μορφή των φυσικών δικαιωμάτων και με τον διαχωρισμό των εξουσιών,
  • Η γνώση διαδίδεται με τη βοήθεια της Εγκυκλοπαίδειας και του τύπου,
  • Το γούστο για την αρχαιότητα εδραιώνεται στις τέχνες,
  • Το εμπόριο αναπτύσσεται την ίδια στιγμή που η Ευρώπη ανακαλύπτει την Άπω Ανατολή και τον Ειρηνικό,
  • Πολλοί σκεπτικιστές στην Γαλλία κατακρίνουν την κοινωνική και θρησκευτική ιεραρχία, την αριστοκρατία και την απόλυτη μοναρχία.


Βασικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού

  • Η σκέψη και η αμφισβήτηση είναι αρετές
  • Ανεξιθρησκεία
  • Οι πολίτες αναζητάνε οικονομικές αλλαγές που θα τους φέρουν στο προσκήνιο της πολιτικής και οικονομικής ζωής
  • Οι αριστοκράτες και ο βασιλιάς παύουν να μονοπωλούν την κοινωνική, πολιτική και καλλιτεχνική ζωή
  • Το "καλό" και το "λογικό" γίνονται ισάξια
  • Ελευθερία αντί απολυταρχίας, ισότητα αντί ταξικών διαφορών, επιστήμη αντί δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων, ανεξιθρησκεία αντί δογματισμού
  • Η ελευθερία και η αυτονομία ισχύουν και για την λογοτεχνία (παύει πλεόν να εξυπηρετεί συμφέροντα αριστοκρατών και βασιλιάδων)
  • Η σοφία και η εξυπνάδα είναι αρετές
  • Η δημοκρατία είναι το ιδανικό πολίτευμα
  • Όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν και παραμένουν ίσοι και ελεύθεροι


Το ιδανικό του φιλοσόφου

Η ιδανική φιγούρα του Διαφωτισμού είναι ο φιλόσοφος, άνθρωπος των γραμμάτων με κοινωνική λειτουργία, ο οποίος ασκεί τη λογική του σε όλους τους τομείς για να καθοδηγήσει τις αντιλήψεις. Είναι ένας διανοούμενος που παρεμβαίνει στην κοινωνία, ένας «τίμιος άνθρωπος που χειρίζεται τα πάντα με την λογική» (Εγκυκλοπαίδεια), «που αγωνιά να ξεσκεπάσει τα λάθη» (Ντιντερό), ένας υπερασπιστής των δικαιωμάτων του ανθρώπου.


Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού

Όπως και οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης, έτσι και οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ενδιαφέρονταν για διάφορους τομείς: ο Αμερικανός Τόμας Τζέφερσον είχε λάβει δικαστική εκπαίδευση, αλλά εξασκούσε συχνά και αρχαιολογία και αρχιτεκτονική. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος ήταν διπλωμάτης και φυσικός.

Οι κοινωνικές ρίζες των Διαφωτιστών διαφέρουν: πολλοί κατάγονταν από αστικές οικογένειες(Βολταίρος, Τόμας Τζέφερσον), άλλοι από οικογένειες που ανηκαν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις (Ιμμάνουελ Καντ, Ντενί Ντιντερό, Βενιαμίν Φραγκλίνος), ενώ υπήρχαν και μερικοί από την αριστοκρατία(Μοντεσκιέ).

Όλοι οι φιλόσοφοι εκείνης της εποχής είχαν σχηματίσει ένα επικοινωνιακό δίκτυο και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με επιστολές. Μας είναι γνωστή η βίαιη αλληλογραφία μεταξύ του Βολταίρου και του Ρουσσώ. Επίσης τα μεγάλα πνεύματα του 18ου αιώνα συναντιούνταν και συζητούσαν στα σαλόνια, στα καφέ και στις ακαδημίες. Επειδή όμως κριτίκαραν, πολλές φορές άγρια, την κοινωνική διάρθρωση και το πολιτικό σύστημα που κυριαρχούσε και τηνμοναρχία, δεν ηταν λίγες οι φορές που εκδιώκονταν ή φυλακίζονταν. Τα βιβλία και τα συγγράματα τους αναγκάζονταν είτε να τα εκδίδουν ανώνυμα είτε σε χώρες όπου υπήρχε σχετική ελευθερία τύπου, όπως στην Αγγλία και τις Κάτω Χώρες. Ο Μοντεσκιέ για παραδειγμα έκδωσε το βιβλίο του Περσικά γράμματα (Lettres Persanes) στις Κατω Χώρες.

Πολλοί φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ήταν θεϊστές. Αμφισβητούσαν δηλαδή τα βιβλικά θεμέλια του χριστιανισμού, υποβάλλοντας τη Βίβλο σε επιστημονική κριτκή και καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μυθολογία. Συμμετείχαν σε ένα ευρύτερο σύνολο κριτικών που κατήγγειλλε τις θεσμοθετημένες θρησκείες ως μέσα εκμετάλλευσης, που είχαν επινοήσει παλιάνθρωποι και απατεώνες για να εξαπατούν τις αδαείς μάζες. Απέρριπταν τις προσευχες και τις λειτουργίες ως άχρηστες. Ο Θεός, υποστήριζαν, δεν είναι δυνατό να πείθεται να παραβιάζει τους φυσικούς νόμους για χάρη μεμονομένων ατόμων. Καταδίκαζαν το δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος ως ολέθριο για το ανθρώπινο γένος. Αντίθετα, πίστευαν ότι άνθρωποι έχουν την ελευθερία και τη λογική ικανότητα να εκλέγουν ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Η άποψη οτι μερικοί προορίζονται να σωθούν και άλλοι να καταλήξουν στην κόλαση, αρνείται στην ανθρωπότητα την αξιοπρέπεια με την οποία η λογική την έχει προικίσει.


Γνωστοί εκπρόσωποι του Διαφωτισμού


Φθέγματα

  • Καντ, : Sapere aude! (Τόλμησε να μάθεις!)
  • Λέσσινγκ,1777: Αρκεί οι άνθρωποι να κρατιούνται από την χριστιανική αγάπη·είναι ασήμαντο ότι συμβεί στην χριστιανική θρησκεία
  • Μπεκαρία,1764: Δεν υπαρχει ελευθερία από το σημείο εκείνο στο οποίο οι νόμοι επιτρέπουν οι άνθρωποι να παύουν να είναι άτομα και να γίνονται πράγματα
Αναρτήθηκε από ΚΥΜΒΑΛΑ στις 23:54