Η σχέση εξουσίας κι ελευθερίας

Του ΝΟΡΜΠΕΡΤΟ ΜΠΟΜΠΙΟ

Ενα καλό λεξικό αρχίζει από την ετυμολογία. «Δημοκρατία», από το ελληνικό «δήμος» (λαός) και «κράτος» (εξουσία) σημαίνει «εξουσία του λαού». «Εξουσία» είναι μια λέξη με χίλια διαφορετικά νοήματα, ανάλογα με τα συμφραζόμενα στα οποία χρησιμοποιείται. *Οταν χρησιμοποιείται στην πολιτική γλώσσα σημαίνει κυρίως «ικανότητα να καθορίζουμε τη συμπεριφορά των άλλων», δηλαδή την ικανότητα να υποχρεώνουμε έναν άλλο ή άλλους να πραγματοποιούν δράσεις που διαφορετικά δεν θα πραγματοποιούσαν. Ή, πράγμα που είναι το ίδιο, να εμποδίζουμε έναν άλλο ή άλλους να πραγματοποιήσουν δράσεις που διαφορετικά θα πραγματοποιούσαν. Σε αυτόν τον ορισμό η εξουσία παρουσιάζεται ως μία σχέση ανάμεσα σε δύο υποκείμενα Α και Β, από τα οποία το ένα είναι το ενεργητικό υποκείμενο, αυτό που έχει την εξουσία και το άλλο είναι το παθητικό υποκείμενο, αυτό που υφίσταται την εξουσία.

*Το νόημα της εξουσίας αποσαφηνίζεται καλύτερα αν το συσχετίσουμε με έναν άλλο θεμελιακό όρο της πολιτικής θεωρίας: την ελευθερία.

Εξουσία και ελευθερία υποδεικνύουν δύο καταστάσεις που η μία είναι η άρνηση της άλλης.

Η κατ' εξοχήν πολιτική σχέση είναι μια σχέση ανάμεσα στην εξουσία του Α και την έλλειψη ελευθερίας του Β ή -πραγματοποιώντας μια συμμετρική ανατροπή- ανάμεσα στην ελευθερία του Α και την έλλειψη εξουσίας του Β. Με άλλα λόγια, η πολιτική σχέση μπορεί να παρουσιαστεί τόσο ως σχέση ανάμεσα σε εξουσία και έλλειψη ελευθερίας όσο και ως σχέση ανάμεσα σε ελευθερία και έλλειψη εξουσίας. Από τα δύο υποκείμενα της σχέσης, όσο περισσότερο το πρώτο έχει εξουσία τόσο λιγότερο το δεύτερο έχει ελευθερία. Οσο περισσότερο το πρώτο έχει ελευθερία, τόσο λιγότερο το δεύτερο έχει εξουσία. Ολη η ιστορία της πολιτικής σκέψης μπορεί να παρουσιαστεί ως μια ιστορία των προσπαθειών -που μεταβάλλονται ανάλογα με τους καιρούς και τις περιστάσεις- για να επαναπροσδιοριστεί η καλύτερη δυνατή σχέση ανάμεσα στην αναγκαιότητα της εξουσίας και τις προσδοκίες για ελευθερία. Ετσι, όλη η πολιτική ιστορία μπορεί να ερμηνευτεί ως μια συνεχής πάλη ανάμεσα σε εκείνους που θέλουν να κατακτήσουν την εξουσία ή δεν θέλουν να την χάσουν και σε εκείνους που θέλουν να κατακτήσουν ή να μην χάσουν την ελευθερία.

*Αν στη σχέση ανάμεσα σε δύο υποκείμενα, εξουσία και ελευθερία είναι η μία άρνηση της άλλης, στο ίδιο υποκείμενο εξουσία και ελευθερία και -αντίστοιχα- έλλειψη ελευθερίας και έλλειψη εξουσίας συμπίπτουν. Οποιος αποκτά ελευθερία αποκτά και εξουσία. Οποιος χάνει εξουσία χάνει και ελευθερία. Κάθε πάλη για εξουσία είναι και πάλη για ελευθερία. Καθένας έχει τόσο περισσότερη εξουσία όσο περισσότερη ελευθερία διαθέτει. Οριακά, η απόλυτη ελευθερία του Θεού συμπίπτει με την παντοδυναμία του και αντίστροφα.

*Στην πολιτική θεωρία διακρίνουμε τρεις διαφορετικές μορφές εξουσίας με βάση τα μέσα με τα οποία αυτή ασκείται. Αυτές οι τρεις μορφές είναι: η οικονομική εξουσία, η πολιτική εξουσία και η πολιτιστική εξουσία. Η οικονομική εξουσία είναι εκείνη που ασκείται μέσω της κατοχής του πλούτου. Η πολιτική εξουσία είναι εκείνη που ασκείται, σε τελευταία ανάλυση, με την ισχύ.

*Η πολιτιστική εξουσία είναι εκείνη που ασκείται με τη μετάδοση των ιδεών, των θεωριών, των ιδεολογιών. Η πολιτική εξουσία, στο βαθμό που βασίζεται στην κατοχή -σε τελευταία ανάλυση- της ισχύος, μπορεί να θεωρηθεί ως η έσχατη εξουσία, η εξουσία των εξουσιών.

*Από την άνιση κατανομή αυτών των τριών εξουσιών σε κάθε μέχρι σήμερα γνωστή κοινωνία γεννιούνται τρεις βασικοί τύποι ανισότητας: ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, ανάμεσα σε ισχυρούς και αδύναμους, ανάμεσα σε πολυμαθείς και αμαθείς. Από τη διαπίστωση αυτών των θεμελιακών ανισοτήτων που χαρακτηρίζουν κάθε κοινωνία μπορούμε να ξεκινήσουμε για να προσεγγίσουμε σε έναν πρώτο ορισμό της δημοκρατίας. Η δημοκρατία μπορεί να οριστεί σε ένα πρώτο χρόνο ως εκείνη η μορφή διακυβέρνησης που περισσότερο από κάθε άλλη τείνει αν όχι να κατανικήσει, τουλάχιστον, να αμβλύνει, να καταστήσει λιγότερο οδυνηρές τις ανισότητες.

*Η δημοκρατία εμπνέεται από την αρχή της ισότητας. Η δημοκρατία είναι η πιο εξισωτική από όλες τις ιστορικές μορφές διακυβέρνησης. Δεν υπάρχει δημοκρατία που να μην περιλαμβάνει μεταξύ των θεσμών της το σχολικό θεσμό κάθε βαθμίδας, για να διορθώνει την πολιτιστική ανισότητα· που να μην προνοεί ώστε με μιαν αναδιανεμητική πολιτική να αμβλύνει την ανισότητα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς· που να μην περιλαμβάνει κανόνες για να ρυθμίζει τη χρήση της ισχύος και για να ορίζει ποιος μπορεί να την ασκεί, μέσα σε ποια όρια, σε ποιες περιστάσεις. Δεν είναι τυχαίο που οι αρχαίοι αποκαλούσαν τη δημοκρατία «ισονομία», που σημαίνει ισότητα δικαιωμάτων και ισότητα μπροστά στο νόμο.

*Η άλλη λέξη της οποίας οφείλουμε να αποσαφηνίσουμε το νόημα είναι η λέξη «λαός». Και αυτή είναι μια λέξη της κοινής γλώσσας όπως και η «εξουσία», αλλά και αυτή έχει ένα ειδικό νόημα στην πολιτική γλώσσα, σε σημείο που οι νομικοί διακρίνουν «λαό» από «πληθυσμό».

Ολοι εκείνοι που κατοικούν και διαμένουν συνήθως σε μια καθορισμένη περιοχή αποτελούν τον πληθυσμό της, αλλά δεν ανήκουν όλοι οι κάτοικοι μιας περιοχής στο λαό με τη νομική και πολιτική έννοια του όρου. Για να ανήκει κανείς στο λαό, για να συγκροτεί το λαό με τη νομική και πολιτική έννοια, με την έννοια που γίνεται λόγος για «λαϊκή κυριαρχία», χρειάζεται να έχει ορισμένα δικαιώματα, δηλαδή τα δικαιώματα να συμμετέχει ενεργητικά στη διαμόρφωση της συλλογικής βούλησης (...).

Μορφές δικτατορίας

Του ΤΖΟΒΑΝΙ ΣΑΡΤΟΡΙ

Ανάμεσα στον ρωμαϊκό θεσμό και σε αυτό που εννοούμε εμείς ως δικτατορία το μοναδικό κοινό στοιχείο είναι η λέξη. Ο ρωμαίος «δικτάτωρ» ήταν μια έκτακτη εξουσία για επείγουσες καταστάσεις πολέμου, αυστηρά προσδιορισμένη για εξάμηνη διάρκεια. Ο θεσμός εκφυλίστηκε στον 3ο π.Χ. αιώνα και πέθανε οριστικά με τον Καίσαρα. Παραμένει το γεγονός ότι η «δικτατορία» μεταβιβάζεται στην Ιστορία ως μια θετική έκφραση και όχι ως αρνητικός όρος.

Ο Μακιαβέλι και ο Ρουσό εγκωμίαζαν τη ρωμαϊκή δικτατορία. Και ακόμα και ο Φαρίνι στην Εμίλια (το 1859) και ο Γκαριμπάλντι στη Σικελία (το 1860) αυτοανακηρύσσονταν «δικτάτορες». Πράγμα που σημαίνει ότι η λέξη ήταν ακόμα γι' αυτούς ένας τιμητικός χαρακτηρισμός. Για τη μαρξική χρήση της «δικτατορίας» -στην έκφραση δικτατορία του προλεταριάτου- πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο όρος υπήρξε στον Μαρξ εντελώς συμπτωματικός και ότι η λέξη δικτατορία δεν αποκτά ιστορική σημασία και το σύγχρονο νόημά της μέχρι τη δεκαετία του 1920. Αλλά σήμερα είναι σαφές το τι είναι δικτατορία. Δικτατορία σημαίνει για μας μια μορφή κράτους και μια δομή της εξουσίας που καθιστά δυνατή μιαν απεριόριστη (απόλυτη) και μεροληπτική (αυθαίρετη) χρήση αυτής της εξουσίας. Το δικτατορικό κράτος είναι το μη συνταγματικό κράτος, ένα κράτος στο οποίο ο δικτάτορας παραβιάζει το σύνταγμα ή φτιάχνει ένα σύνταγμα που του επιτρέπει τα πάντα.

Κατανοούμε ότι υπάρχουν διάφορες μορφές δικτατορίας. Ο Νόιμαν διέκρινε ανάμεσα σε 1) απλή δικτατορία, 2) καισαρική δικτατορία και 3) ολοκληρωτική δικτατορία. Αυτή η τριμερής διάκριση πρέπει να γίνει δεκτή, αλλά είναι καλύτερα να αναδιατυπωθεί ως εξής: 1) απλή δικτατορία, 2) αυταρχική δικτατορία και 3) ολοκληρωτική δικτατορία. Στην απλή δικτατορία η εξουσία ασκείται με τα συνήθη εργαλεία καταναγκασμού του κράτους, τα οποία χρησιμοποιούνται με τρόπο «ανώμαλο» (κατά παράβαση του κανόνα). Στην αυταρχική δικτατορία η δικτατορική εξουσία βασίζεται και στο μοναδικό κόμμα, σε μια μαζική υποστήριξη και σε μια ιδεολογική «νομιμοποίηση». Και στην ολοκληρωτική δικτατορία όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία εντατικοποιούνται και επιπλέον το καθεστώς καταπνίγει την αυτονομία των υποσυστημάτων που ο αυταρχισμός κατά κανόνα αφήνει να επιζούν.

Το μόνο στοιχείο που δεν ταιριάζει με τη θεωρία της δικτατορίας που περιγράψαμε προηγουμένως είναι η μαρξιστική έννοια της «ταξικής δικτατορίας», που επέτρεπε για πολύ καιρό στους μαρξιστές να καταγγέλλουν τη δημοκρατία ως μια δικτατορία της αστικής τάξης και του καπιταλισμού, και αντίστροφα να αθωώνουν τη σοβιετική δικτατορία ως μια δικτατορία του προλεταριάτου. Αλλά αυτή η σειρά αυταπατών έχει ήδη συντριβεί κάτω από τα ερείπια των γεγονότων του 1989. Σήμερα είναι αληθινά δύσκολο να θολώνουμε τα νερά και να λέμε ότι η δημοκρατία είναι μια δικτατορία.

Σήμερα η αντίθεση ανάμεσα σε δημοκρατία και δικτατορία είναι μια «καλή αντίθεση» που είναι δύσκολο να διαστρεβλωθεί. Η δύναμή της έγκειται στο ότι είναι μια δομική αντίθεση, βασιζόμενη στη ριζική ετερογένεια μεταξύ κρατικών δομών που περιορίζουν και ελέγχουν την εξουσία (οι φιλελευθερο-δημοκρατικές δομές) και δομών που δεν περιορίζουν τίποτα και τα επιτρέπουν όλα (στον δικτάτορα) (...).

Ο κομφορμισμός, εχθρός της δημοκρατίας

Του ΠΑΟΛΟ ΦΛΟΡΕΣ ΝΤ' ΑΡΚΑΪΣ

Στη δημοκρατία οι πολιτικοί υποβάλλονται στον έλεγχο της νομιμότητας. Οι δικαστές, εκτός από τον πολύπλοκο μηχανισμό των διάφορων βαθμίδων κρίσης, των προσφυγών, των αμοιβαίων ελέγχων, υποβάλλονται και στον έλεγχο των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας υποβάλλονται στον έλεγχο του δημόσιου ήθους. Κι αυτό το τελευταίο; Σε τίποτα και σε κανέναν. Αυτός είναι ο αθεράπευτος κύκλος της δημοκρατικής ευθραυστότητας.

*Ενα ασυμβίβαστο και ευρέως διαδεδομένο ήθος που διαφυλάσσει τις δημοκρατικές αξίες της συμβίωσης μέσα στο αναγκαίο οξύμωρο της «κοινότητας των διαφωνούντων» είναι το μόνο αντίσωμα που μπορούμε να επεξεργαστούμε. Αλλά φαίνεται σχεδόν αδύνατο να μετατρέψουμε αυτό το δημόσιο ήθος σε πρωταρχικό ατομικό συμφέρον του καθενός. Ισως αυτό θα ήταν δυνατό για ένα λαό αποτελούμενο από θεούς, όπως θα έλεγε και ο Ζαν Ζακ Ρουσό. Χρειάζεται ωστόσο να προσπαθήσουμε να ριζώσουμε αυτό το δημόσιο ήθος στην υλικότητα της καθημερινής ζωής.

*Ποιες ελευθερίες μάς ενδιαφέρουν αληθινά; Εκείνες που μπορούμε πραγματικά να ασκήσουμε, να βιώσουμε σαν δική μας εξουσία. Αλλά αν δεν διαβάζουμε εφημερίδα, δεν θα μπορέσουμε να νιώσουμε ως δική μας (και επομένως αναγκαία) την ελευθερία του τύπου. Μόνον όποιος κατεβαίνει στους δρόμους ζει ως δικό του το δικαίωμα να διαδηλώνει.

Αν υπαρξιακά είναι πρώτα αυτοκινητιστής και έπειτα πολίτης, θα ταυτίζει την ελευθερία με την κυκλοφορία, όσο χαοτική και αν είναι αυτή. Και θα υπογράφει υπέρ της απαγόρευσης των διαδηλώσεων. Η ελευθερία ενός θεάτρου χωρίς λογοκρισία ισχύει φυσικά για όποιον πηγαίνει στο θέατρο, κ.ο.κ.

*Να ριζώσουμε το δημοκρατικό ήθος σημαίνει επομένως να καλλιεργήσουμε, να ενθαρρύνουμε, να προστατεύσουμε -μέσα από τη δράση δημόσιων εξουσιών- εκείνες τις επιθυμίες και εκείνες τις καταναλώσεις που μας επιτρέπουν να νιώσουμε ως δικές μας τις ελευθερίες/εξουσίες που είναι αναγκαίες για την πολυφωνική ορχήστρα των δικαιωμάτων του πολίτη.

Είναι απολύτως αδύνατο να σχεδιάσουμε έναν εξαντλητικό χάρτη των (όχι μόνο πολιτικών) συμπεριφορών που μπορούν να ριζώσουν το δημοκρατικό ήθος στο καθημερινό βίωμα.

Αυτός ο χάρτης πρέπει να σχεδιάζεται και να εκσυγχρονίζεται συνεχώς. Γνωρίζουμε ωστόσο πολύ καλά τι είναι αυτό που αποτελεί την άρνηση αυτού του ήθους, την «θανάσιμη ασθένεια» που απειλεί τη δημοκρατία. Είναι ο κομφορμισμός σε όλες του τις μορφές, τις μεταμφιέσεις και τις μεταμορφώσεις. Γιατί μπορεί να έχουμε ολοκληρωτισμό μόνον όταν ο κομφορμισμός είναι ολικός, αλλά κάθε κομφορμισμός είναι ήδη προάγγελος ολοκληρωτισμού, είναι ολοκληρωτισμός σε ομοιοπαθητικές δόσεις (διόλου θεραπευτικές). Ο κομφορμισμός είναι επομένως ο εχθρός της δημοκρατίας. Το άτομο που πρέπει να διαπλάσουμε -με τη δημοκρατική πολιτική- είναι το άτομο της ελεύθερης γνώμης, του κριτικού πνεύματος, της συνειδητής επιλογής και όχι το ομοίωμα του κομφορμισμού της αγοράς. Το άτομο των πολιτικών ελευθεριών και των δικαιωμάτων και όχι το κτητικό ον που έχει ισοπεδωθεί αγελαία από τη μιμητική επιθυμία του μαζικού καταναλωτισμού (...).

*Δεν είναι επομένως η ισότητα (όπως φαινόταν να φοβάται ο Τοκβίλ) αυτή που απειλεί τις ελευθερίες μέσα στη δημοκρατία. Ή μάλλον είναι η «ισότητα», αλλά αποκλειστικά με την έννοια του κομφορμισμού (όπως είχε διαγνώσει τέλεια ο Τοκβίλ), δηλαδή η μαζοποίηση, εκείνη η πορνογραφία της ισότητας που υπηρετεί τα προνόμια. Ο εναγκαλισμός που μπορεί σήμερα να πνίξει τη δημοκρατία γεννιέται πράγματι από την αλληλοτροφοδότηση των προνομίων των ισχυρών και της μαζοποίησης ομογενοποιημένων «πολιτών».

*Η δημοκρατία είναι μια αξία, δεν βρίσκεται στη φύση. Συγκροτεί ένα δέον γενέσθαι. Αν υποκατασταθεί από αντίθετες αξίες είναι ήδη άλλο πράγμα. Αντίθετα με το δόγμα που έχουν διατυπώσει ορισμένοι κλασικοί του φιλελευθερισμού και το αναμασούν σήμερα διάφοροι απολογητές, η ιδιοκτησία δεν είναι η θωράκιση των ελευθεριών αλλά είναι και μια απειλή για τις ελευθερίες. Γιατί τείνει προς το μονοπώλιο και στην άμετρη μεγιστοποίηση (στον εκλογικό ανταγωνισμό, στις αίθουσες των δικαστηρίων και σε κάθε άλλη περιοχή των «διακριτών» εξουσιών).

Με δυο λόγια, ο ιδιοκτήτης μπορεί να συντρίψει το άτομο. Σε κάθε περίπτωση το θέτει διαρκώς σε κίνδυνο. Και στην κοινωνία και μέσα σε κάθε άτομο. Είναι μια «ύβρις» κάθε άλλο παρά υποθετική. Αντίθετα μάλιστα, είναι το κυρίαρχο στοιχείο της φάσης που περνάμε. Τα ιδιωτικά συμφέροντα, προκειμένου να παίξουν ρόλο στη δημόσια σκηνή, οφείλουν να παρουσιάζονται με τα διαπιστευτήρια του γενικού συμφέροντος.

Σήμερα ωστόσο τα ιδιωτικά συμφέροντα δεν χρειάζονται καν αυτή την υποκριτική μεταμφίεση. Μπορούν να επιβεβαιώνονται απροκάλυπτα, ωμά και γυμνά, σαρκοβόρα.

*Σήμερα εκλέγεται ένας πρόεδρος στο όνομα των κερδών της πετρελαϊκής βιομηχανίας και όχι στο όνομα του θατσερικού παιάνα στη γη της επαγγελίας της ελεύθερης αγοράς (και των υποθετικών κερδών για όλους). Αλλά είναι η ιδιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας που πραγματοποιείται από την κομματοκρατία αυτή που προετοιμάζει και επιτρέπει την παραπέρα ιδιωτικοποίηση της κυρίαρχης εξουσίας με την παράδοσή της απευθείας στα χέρια των ιδιωτικών οικονομικών εξουσιών. Γι' αυτό δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε από τα φαινόμενα: κομματοκρατία και «ισχυρές εξουσίες» είναι δύο όψεις της ίδιας κυριαρχίας, της ίδιας έκλειψης της δημοκρατίας (...).