Το Δίλημμα του Ευθύφρωνα (Ηθική χωρίς Θεό)

Στον διάλογό του με τον Ευθύφρωνα ο Σωκράτης προτάσσει ένα δίλημμα για τον περιώνυμο συνομιλητή του. Διατηρώντας τη μορφή -αλλά όχι το περιεχόμενο- του επιχειρήματος του διαλόγου μπορούμε να παρουσιάσουμε ένα παρόμοιο δίλημμα για τον θεϊστή. Ο θεϊστής πιστεύει οτι κάποιες αξίες, και συγκεκριμένα οι ηθικές αξίες, πηγάζουν με κάποιον τρόπο από την βούληση του Θεού. Οι προτάσεις με ηθικό περιεχόμενο, όπως `είναι κακό να χτυπάς τρίτους’, ή `είναι άδικο να κλέβεις’, αντλούν την ισχύ τους από την θέληση του Θεού. Ο Θεός τις καθιστά αληθείς, όπως ο καλλιτέχνης καθιστά αληθές οτι ο τοίχος είναι κόκκινος βάφοντάς τον.

Το δίλημμα του Ευθύφρωνα έχει ως εξής: είτε οι ηθικές προτάσεις είναι αληθείς ανεξάρτητα από την βούληση του Θεού, είτε όχι.

Ας πάρουμε το πρώτο κέρας του διλήμματος. Έστω δηλαδή οτι οι προτάσεις της ηθικής είναι αληθείς ανεξάρτητα από τη βούληση του Θεού. Τότε θα ήταν αληθείς ακόμα κι αν δεν υπήρχε. Και θα ήταν αληθείς ακόμα κι αν ο Θεός μας έλεγε -μας έδινε κίνητρα, ή μας ανάγκαζε- να κάνουμε κάτι διαφορετικό. Ο θεϊστής απορρίπτει αυτή τη πεποίθηση.

Ο θεϊστής προσυπογράφει το δεύτερο κέρας του διλήμματος: η ισχύς των ηθικών προτάσεων απορρέει από τη βούληση του Θεού. Αν όμως η εικόνα που σκιαγραφεί ο θεϊστής είναι έγκυρη, τότε ο Θεός θα μπορούσε να κάνει ηθική τη δολοφονία, τον βιασμό και την κλοπή.

Το δεύτερο κέρας έχει παράλογες συνέπειες. Πώς θα μπορούσε να είναι ηθική η δολοφονία ενός αθώου, ή ο βασανισμός ενός μωρού; Οφείλουμε, κατά τον Σωκράτη, να απορρίψουμε το ενδεχόμενο που ενσωματώνει το δεύτερο κέρας του διλήμματος και να αποδεχτούμε το πρώτο.

Αυτό είναι, σε πολύ αδρή μορφή, το επιχείρημα του Σωκράτη στον Ευθύφρωνα. Η ίδια ακριβώς συζήτηση για το οντολογικό status των ηθικών αξιών ανέκυψε τον 16ο και 17ο αιώνα στις διάμαχες ανάμεσα στους βολονταριστές -σαν τον Λούθηρο, ο οποίος πίστευε οτι οι ηθικές αλήθειες οφείλουν την ισχύ τους στη βούληση του Θεού- και τους ρασιοναλιστές -οι οποίοι πρέσβευαν οτι οι αλήθειες αυτές είναι ανεξάρτητες από τη βούληση του Θεού.

Αρκετά χρόνια αργότερα, τη θέση του Θεού πήρε η volonté générale, εκπεφρασμένη στα γραπτά του Ρουσσώ και άλλων συγχρόνων του. Στους πιο μοντέρνους καιρούς τη θέση του Θεού έχουν αναλάβει κατά καιρούς η επιστήμη -όπως σε κείμενα ορισμένων θετικιστών- οι κοινωνίες -όπως στα γραπτά ριζοσπαστικών σχετικιστών- το ασυνείδητο, κ.ο.κ. Όλες αυτές οι σύγχρονες θεωρίες προσυπογράφουν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, το δεύτερο κέρας: την πεποίθηση δηλαδή οτι η ισχύς των ηθικών προτάσεων απορρέει, τρόπον τινά, από τη βούληση της κοινωνίας, ή του πολιτισμού, ή του ασυνειδήτου ή της μαζικής κουλτούρας.

Το επιχείρημα του Σωκράτη δείχνει πως, αν μη τι άλλο, έχουμε καλούς λόγους να είμαστε σκεπτικιστές ως προς όλες αυτές τις μορφές `ευθυφρωνικού’ βολονταρισμού.