Εσωτερική Σημασία & Συμβολισμός των Κάστρων

Συγγραφέας: Γιώργος Ιωαννίδης

Το κάστρο, το οχυρό και ο πύργος, είναι σύμβολα που μπορούμε να εξετάσουμε με τρόπο πέρα από την ιστορική τους σημασία, με τρόπο ερμηνευτικό μέσα από την συμβολική και την ψυχολογία.

Για να το κάνουμε αυτό, μπορούμε να ανατρέξουμε στην εσωτερική σημασία της γεωμετρίας και της αρχιτεκτονικής τους, αλλά κυρίως στην σημασία που απέκτησαν στην απόκρυφη φιλοσοφία της αλχημείας, και του ροδοσταυρισμού που γεννήθηκαν και ανδρώθηκαν σε μια εποχή που τα κάστρα ακόμη κατείχαν σημαίνον ρόλο.

Ιερός Γάμος

Παρατηρήστε την δομή ενός κάστρου π.χ. του δικού μας Πλαταμώνα: στην απλή του μορφή πρόκειται για την ένωση δυο αντιθέτων – ένας ψηλός πύργος τοποθετημένος στην μέση σχεδόν μια λίθινης αγκαλιάς. Πρόκειται ασφαλώς για μια ένωση, μια αρχιτεκτονική conjunctio, μια σύζευξη φτιαγμένη από πέτρα ανάμεσα στο αρσενικό φαλλικό πύργο και το θηλυκό κυκλικό οχυρό.

Ο πύργος ως σαν τιτάνας, υψώνει το βλέμμα του, ενώ το οχυρό προφυλάσσει σαν σεβάσμια μητέρα τους πολεμιστές και τους αριστοκράτες που κατοικούν στο εσωτερικό της. Σε πρώτο επίπεδο λοιπόν, το κάστρο είναι ένας συμβολικός γάμος ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό

Ας στραφούμε όμως λίγο περισσότερο στον πύργο...

Ο Πύργος

Αντίθετα με τους αρχαίους καιρούς, οι άνθρωποι του Μεσαίωνα αρέσκονταν στην κατασκευή ψηλών πύργων όπως τα καμπαναριά των Καθεδρικών. Γι’ αυτούς το υλικό ύψος συμβόλιζε την πνευματική εξύψωση – έχοντας προφανώς λησμονήσει το πάθημα των ανθρώπων που οικοδόμησαν τον Πύργο της Βαβέλ.

Όπως και να έχει, η ανύψωση ενός πύργου στην αρχαιότητα παρέμενε ένα συλλογικό επίτευγμα που συμβόλιζε την ευημερία της κοινωνίας. Μην ξεχνάτε, πως την εποχή εκείνοι, οι αριστοκράτες χρησιμοποιούσαν την τέχνη (και όχι την αλόγιστη σπατάλη όπως συμβαίνει σήμερα), για να εντυπωσιάσουν και να επιβληθούν. Κάπως έτσι χτίστηκαν σπουδαία μνημεία όπως οι 200 πανύψηλοι πύργοι της Μπολόνια από τους οποίους, δυστυχώς, μόλις 10 δεσπόζουν σήμερα.

Γιατί ο άνθρωπος ήθελε να φτάσει ψηλά; Ασφαλώς γιατί ήθελε να αγγίξει τον ουρανό, τον κόσμο των θεών, ταυτόχρονα όμως γιατί ήθελε να απομακρυνθεί από τα γήινα!

Παρατηρήστε τα βαβυλωνιακά ζιγκουράτ – ο ναός που βρισκόταν στην κορυφή και στον οποίο «ερχόταν» ο θεός, βρισκόταν μακριά από το έδαφος. Στην αμερικάνικη κοιλάδα Tucume, οι προκολομβιανοί ιθαγενείς κατασκεύαζαν περίπλοκες πυραμίδες ώστε οι αριστοκράτες να μην χρειαστεί ποτέ να βαδίσουν στο έδαφος!

Οι πυραμίδες είναι οι πρώτοι πύργοι και ο βασικότερος σκοπός της πυραμίδας ήταν να μεταμορφώσει τον άνθρωπο.

Για τους αιγυπτίους, οι πυραμίδες ήταν αναπαραστάσεις του πρωταρχικού βουνού Μπένμπεν από το οποίο γεννήθηκε ο κόσμος. Ο πύργος είναι κατά μια έννοια το Βουνό της Αρχής και δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως στην μεσαιωνική συμβολική, ο προφυλαγμένος από τοίχοι πύργος παρίστανε την Παρθένο Μαρία, την γυναίκα που γέννησε έναν νέο κόσμο μέσω του Υιού της!

Εφόσον λοιπόν η ιδέα της ανόδου ή ανάληψης που υπαινίσσεται ο πύργος, σημαίνει μεταμόρφωση ή εξέλιξη, ο Αθάνωρ (δηλαδή ο φούρνος των αλχημιστών) είχε το σχήμα πύργου υπονοώντας έτσι πως η μεταμόρφωση της ύλης προϋποθέτει μια διαδικασία ανόδου.

Πιο πριν αναφέρθηκα περιφρονητικά για τον Πύργο της Βαβέλ. Το ζήτημα είναι πρώτα από όλα θεολογικό, αξίζει όμως να σημειώσω πως το εν λόγω επιχείρημα οδήγησε σε ύβρις και κατά συνέπεια στην γνωστή σ’ όλους μας θεϊκή τιμωρία! Γιατί; Απλούστατα διότι οι άνθρωποι θέλησαν να στήσουν τον δικό τους axis mundi, αντικαθιστώντας έτσι Αυτόν που κάθετε στο θρόνο της κοσμικής εξουσίας.

Πρόκειται για μια δεύτερη επανάσταση την οποία όμως ποτέ δεν τολμήσαμε να επαναλάβουμε... ή τουλάχιστον όχι με φανερό τρόπο, διότι τα γοτθικά καμπαναριά και οι σύγχρονοι πύργοι από γυαλί και σίδερο των μεγάλων μητροπόλεων μιμούνται τις πράξεις της Βίβλου, ελπίζοντας βέβαια πως θα έχουν καλύτερο μέλλον.

Στην πραγματικότητα ο πύργος – αυτό το εργαλείο που μπορεί να εξυψώσει, μπορεί το ίδιο να ισοπεδώσει την ανθρώπινη συνειδητότητα. Κάπως έτσι, μπορούμε να συγκρίνουμε την δέκατη έκτη κάρτα από την τράπουλα Ταρώ με την πτώση των δίδυμων πύργων στις 9/11! Οι επιπλέον συνειρμοί που μπορούμε να κάνουμε σε θέματα συμβολισμού είναι άπειροι, όμως δεν θα ήθελα να σας κουράσω άλλο...

Το Οχυρό

Ας στραφούμε τώρα στο οχυρό, ή πιο ορθά στα κυκλικά τοίχοι που όπως είπαμε αγκαλιάζουν μητρικά σχεδόν τον πύργο – σχήμα που αλίμονο, παραπέμπει τόσο πολύ στο ινδουιστικό Lingam!

Δείτε από ψηλά ένα κάστρο και θα αντικρίσετε ένα λίθινο κύκλο. Μπορεί πάλι να είναι ένα καλά σχηματισμένο τετράγωνο ή έστω κάποιο πολύγωνο κατασκεύασμα. Και στις τρεις περιπτώσεις ο συμβολισμός παραμένει συνοπτικά ο ίδιος: πρόκειται για μια μορφή ιερής τάξης, μια mandala που παραπέμπει στην τελειότητα και αντιπροσωπεύει –όπως χαρακτηριστικά θα περιγράψει ο σπουδαίος ψυχαναλυτής Κάρλ Γιούνγκ– την πλουραλιστική κατάσταση του ανθρώπου που έχει κατακτήσει την εσωτερική ενότητα. Ο κύκλος άλλωστε –θα γράψει ο Πλάτωνας στον Τίμαιο– είναι από όλα τα σχήματα ανώτερος λόγο της πληρότητας του. Ο κύκλος φυσικά έχει ηλιακό χαρακτήρα, η καμπυλότητα του όμως είναι βασικό θηλυκό στοιχείο.

Προστασία από τα Τοίχοι

Ποια είναι λειτουργία του οχυρού; Μα φυσικά να χαράζει τα όρια και να προστατεύει! Θυμηθείτε το ψυχοδυναμικό σύστημα προσωπικότητας του Φρόιντ. Σύμφωνα με τον πατέρα της ψυχανάλυσης ο ψυχικός οργανισμός προστατεύεται από ένα «τοίχος» μηχανισμών όπως είναι η προβολή, η απώθηση, το χιούμορ κ.α. Στην ψυχολογία ο «εχθρός» είναι το απωθημένο υλικό, στην καστρολογία όμως, ο εχθρός κραδαίνει ξίφος και φωτιά! Αν το κάστρο συμβολίζει την εσωτερική δομή της ανθρώπινης ψυχολογίας, τότε οι συνθήκες της ψυχής μας προβάλλονται και το εξωτερικό περιβάλλον.

Το οχυρό λοιπόν πρέπει πάνω από όλα να παραμείνει απόρθητο. Γι’ αυτό τον λόγο ο άνθρωπος κατασκεύασε τοίχοι για να περιφράξουν τους εκλεκτούς. Βέβαια η προστασία που παρέχουν δεν είναι πάντα η καλύτερη. Θυμηθείτε την ατυχής εξέλιξη στο Η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου του Πόε, ή αν προτιμάτε κινηματογραφικά, την ματαιότητα του τοίχους στο κλασσικό Απόδραση από την Νέα Υόρκη (1981) του John Carpenter.

Το οχυρό προφυλάσσει το ποθητό, τους εκλεκτούς και το άβατο. Οι έννοιες αυτές παραπέμπουν στην γνωστή γκραβούρα από το αλχημικό Atalanta Fugiens (1618) του Michael Maier. Σ’ αυτήν, ένας νεαρός πολεμιστής, προβληματισμένος στέκεται έξω από τον κήπο των φιλοσόφων, αδυνατώντας να περάσει την καλά κλειδωμένη είσοδο. Προσέξτε όμως μια λεπτομέρεια: ο νεαρός δεν έχει πόδια! Γιατί; Στο κείμενο διαβάζουμε: «Όποιος θέλει να μπει στον Φιλοσοφικό Κήπο χωρίς κλειδί είναι σαν άνθρωπος που θέλει να περπατήσει χωρίς πόδια».

Όσο και να αγωνιά λοιπόν ο άνθρωπος, είναι αδύνατον να ανακαλύψει τα κεκρυμμένα μυστικά αν πρώτα δεν έρθει σε επαφή με την φύση του. Τα κομμένα πόδια παραπέμπουν στη prima materia. Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τα κάστρα; προσέξτε στο βάθος της ίδιας πάντα γκραβούρας, ένα κάστρο με ψηλό πύργο...

Ο κήπος οδηγεί στο κάστρο. Η πύλη οδηγεί στον πύργο.

Πράγματι, πρόκειται για αλχημικές αλληγορίες. Εικόνες του περιβάλλοντος δηλαδή τις οποίες οι σοφοί άνθρωποι του παρελθόντος χρησιμοποίησαν για να περιγράψουν μεγάλες αλήθειες της ανθρώπινης ψυχολογίας.

Οι εσωτερικές επιστήμες χρησιμοποίησαν έντονα τον συμβολισμό του οχυρού στις πραγματείες τους. Ο Heinrich Khunrath στο Amphitheatrum Sapientiae Aeternae το 1602 περιγράφει το αλχημικό κάστρο με επτά γωνίες, ισάριθμες με τις επτά φάσεις του magnum opus που έχει σκοπό φυσικά την παρασκευή της Φιλοσοφικής Λίθου που μπορεί και μεταμορφώνει το ευτελές σε πνευματικό χρυσό.

Ο Βαλεντίνος Αντρέας (ο πατέρας του Ροδοσταυρισμού) το 1619, περιγράφει την ουτοπία του Χριστιανούπολη σαν μια γιγάντια πολιτεία σε μορφή κάστρου, σε σχήμα αστεριού και με κέντρο, ένα τεράστιο πύργο, τον κεντρικό ναό.

Ο Schweighart στο Speculum Sophicum Rhodostauroticum του 1604, παριστάνει το Αόρατο Κολέγιο σαν ένα πύργο-ναό με ρόδες, ένα «οικοδόμημα που θα μείνει απρόσιτο στον άθεο κόσμο».

Τέλος δεν μπορώ παρά να συμπεριλάβω στην λίστα μου και την εξαιρετική γκραβούρα του Γκουστάβ Ντορέ για την Επουράνια Ιερουσαλήμ: Μια οχυρωμένη πόλη – ένας λαός – μια Εκκλησία – ένας Θεός!

Η ενότητα είναι ο απόλυτος σκοπός του οχυρού, και το κάστρο λειτουργεί σαν μια γιγάντια μητρική αγκαλιά όπως περίπου η Madonna αναπαριστάτε τόσο συχνά να καλύπτει με το πέπλο της τους αγίους και πιστούς της Μητέρας Εκκλησίας...

Φως Vs Σκοτάδι

Τα κάστρα όπως ακριβώς και τα σπίτια σήμερα, είναι καθρέπτες της ψυχής μας. Ο ρόλος τους είναι διπλός – ιερός και αμυντικός, εσωστρεφής και εξωστρεφής, θηλυκός και αρσενικός. Προσέξτε για παράδειγμα το νησί-μοναστήρι του Αρχάγγελου Μιχαήλ στην Γαλλία. Πρόκειται για μια εκπληκτική, παραμυθένια σχεδόν, καστροπολιτεία που συνδυάζει αρμονικά τις δυο βασικές λειτουργίες ενός κάστρου.

Βέβαια υπάρχουν και σκοτεινά κάστρα – ο πύργος του Δράκουλα στην λογοτεχνική Τρανσυλβανία είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Στην εν λόγω περίπτωση όμως, η εικόνα ερμηνεύεται ως στοιχείο εγκατάλειψης. Παρατηρείστε για παράδειγμα το σχήμα από το μυστηριώδης κάστρο του βρικόλακα στην ομότιτλη αριστουργηματική ταινία του Φ. Φ. Κόπολα: πρόκειται για μια ανθρωπόμορφη φιγούρα που σκυμμένα κάθετε σε θρόνο – σύμβολο του εκφυλισμού και της ηθικής κατάπτωσης.

Στην πραγματικότητα, τα κάστρα έχουν περισσότερο θετικό χαρακτήρα. Θυμηθείτε το Κάμελοτ και την ομόνοια που φέρνει η Αδελφότητα της Στρογγυλής Τραπέζης!

Αξίζει να τονίσω εδώ, πως η ξαφνική εμφάνιση από το πουθενά ενός πύργου ή κάποιου κάστρου –όπως συχνά γίνεται στα παραμύθια αλλά και στην Γκρααλική λογοτεχνία– παρομοιάζεται με την αιφνίδια κατανόηση ενός πνευματικού προβλήματος που ξαφνικά βρίσκει την λύση του. «Μπροστά στο μαγευτικό όραμα, η κούραση εξαφανίζεται», θα γράψει ο ποιητής Juan E. Cirlot «Υπάρχει η ξεκάθαρη υπόνοια πως εκεί βρίσκεται ένας θησαυρός. Ο πύργος των θαυμάτων αποτελεί την πραγμάτωση του ανέφικτου και του απρόσμενου... Στο κάστρο, μαζί με το θησαυρό [που είναι σύμβολο του πνευματικού πλούτου], η οικοδέσποινα [δηλαδή η ψυχή του ατόμου] και ο εξαγνισμένος ιππότης, αποτελούν τη δυαδική σύνθεση της θέλησης για τη σωτηρία».

Το κάστρο είναι κάτι περισσότερο από ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα. Είναι ένα ζωντανό σύμβολο στο οποίο μπορούμε να διαβάσουμε μυριάδες έννοιες που μαρτυρούν σημαντικές αλήθειες για την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση μα πάνω από όλα, την βαθύτερη ανάγκη για την ένωση των αντιθέτων, την στιγμή δηλαδή όπου ο πύργος και τα τοίχοι σχηματίζουν μια ενότητα για να μεταστοιχειωθούν στην συνέχεια σε κάτι ανώτερο, σε μια Ουράνια Ιερουσαλήμ.