Karl Marx Vs Max Weber

του Θανάση Τσακίρη

«Και λέγε, λέγε, λέγε, λέγε, ο αριστερός μπερδεύτηκα» θα τραγούδαγε σήμερα, αν ζούσε, ο λαϊκός βάρδος Στράτος Διονυσίου. Μετά την κατάρρευση του ανύπαρκτου σοσιαλισμού της ΕΣΣΔ και των καθεστώτων των χωρών-μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1989, οι πάσης φύσεως ιδεολογικοί ινστρούχτορες του καπιταλισμού και, ειδικά οι πιο επιθετικοί νεοφιλελεύθεροι εξ αυτών, εξοβέλιζαν στο πυρ το εξώτερον κάθε απόπειρα ανασυγκρότησης της πολιτικής σκέψης της ριζοσπαστικής αριστεράς. Όταν μετά τις ευρωπορείες, το Σιάτλ, το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ και άλλες κατακτήσεις των κοινωνικών κινημάτων, η αριστερή και η μαρξιστική σκέψη άρχισε να κερδίζει το χαμένο έδαφος και να προβάλλει αξιώσεις εγκυρότητας, έπρεπε να εφευρεθεί ένα νέο «μότο»: δεν έχετε εναλλακτικό πρόγραμμα! Επί της ουσίας, αυτή δεν είναι κάποια καινούργια ιδέα που διατυπώνεται για πρώτη φορά. Μόνο που παλιότερα οι φορείς εκφώνησης του επιχειρήματος ήταν άλλοι. Οι Μαρξιστές κατηγορούσαν τους πάσης φύσεως μη Μαρξιστές αντιπάλους τους ότι είτε δεν ήθελαν να αλλάξουν τίποτα ως γνήσιοι συντηρητικοί είτε ότι οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που πρότειναν ήταν επιφανειακές και δεν επέφεραν ουσιαστικές αλλαγές ή ανατροπές του συστήματος. Είναι γνωστή η ατάκα του Κάρολου Μαρξ: «Οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα όμως είναι να τον αλλάξουν».(1) Μετά το θάνατό του στην κοινωνική και πολιτική σκέψη του δυτικού κόσμου κυριάρχησε για ένα διάστημα ο Μαξ Βέμπερ. Ποιες είναι οι συγγένειες και οι διαφορές αυτών των δύο μεγάλων φυσιογνωμιών;

Ο Μαρξ, ανεξάρτητα από το αν έπεσε έξω στις προβλέψεις του ή όχι, είχε να προτείνει πρόγραμμα «θεραπείας» των κοινωνικών «ασθενειών» ενώ ο Βέμπερ έκανε μόνο διαπιστώσεις. Αυτή η διαφορά εκφράζεται και στις ερμηνείες τους για τον καπιταλισμό. Ο Βέμπερ δεν συμμεριζόταν την άποψη του Μαρξ γιατί είχε διαφορετική άποψη τόσο για το χαρακτήρα του καπιταλισμού όσο και για τις έννοιες της τάξης και της ταξικής σύγκρουσης. Θεωρεί ότι ο καπιταλισμός είναι αποκλειστικά Δυτικό φαινόμενο τόσο στο επίπεδο των αξιών όσο και στον τρόπο δράσης. Αυτή η «δυτικότητα» σχετίζεται με τον «ορθολογικοποιημένο χαρακτήρα» της καπιταλιστικής παραγωγής, κάτι που εκτείνεται πολύ πέρα από την ίδια την οικονομική επιχείρηση και χαρακτηρίζει τους κύριους θεσμούς της κοινωνίας. Αυτή η θέση μπορεί να κριθεί αμφίπλευρα τόσο ως θετική όσο ως αρνητική. Ο εξορθολογιστικός καπιταλισμός είναι αναπόφευκτος ενώ για τον Μαρξ παίρνει ως βάση την αρνητική ερμηνεία του καπιταλισμού και θεωρεί ότι η ανθρώπινη κινητοποίηση μπορεί να δημιουργήσεις τις προϋποθέσεις άρσης της κατάστασης της αλλοτρίωσης Κατά τον Βέμπερ η επιστήμη δεν είναι ταξική όπως αφήνει να εννοηθεί μια ερμηνεία του Μαρξ. Ο Βέμπερ θεωρεί ότι ως ένα ειδικό εγχείρημα η επιστήμη είναι επίσης το μέσο και η έκφραση της οικουμενικής μοίρας. «Η επιστημονική πρόοδος είναι ένα στοιχείο –το πιο σημαντικό στοιχείο …σ’ αυτή τη διαδικασία διανοητικοποίησης την οποία υφιστάμεθα εδώ και χιλιετίες και που γενικώς σήμερα αξιολογείται με ένα τόσο εξαιρετικά αρνητικό τρόπο» Για τον Weber δεν είναι οι ταξικές συγκρούσεις μονάχα που θεωρούνται ως κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας αλλά και οι συγκρούσεις που προκύπτουν λόγω της ύπαρξης των «ομάδων γοήτρου» («status groups»), των κρατών και των εθνικών μειονοτήτων. Δεν αποδεχόταν τη θεωρία της υπεραξίας του Marx και θεωρούσε ότι «οι τάξεις συνίστανται από ομάδες ατόμων που μοιράζονται παρόμοια ‘σύνολα ευκαιριών ζωής’ στις αγορές εργασίας και εμπορευμάτων».(2) Κατά συνέπεια, ο Weber δεν αποδεχόταν τη λογική της ταξικής επανάστασης και δεν απέδιδε κάποιον ιδιαίτερο ρόλο στην εργατική τάξη σε σχέση με τον καπιταλισμό ως σύστημα. Αντίθετα, στις ομάδες γοήτρου και στις τάξεις και στρώματα της κοινωνίας προσθέτει και τα πολιτικά κόμματα ως στοιχεία του κοινωνικού ανταγωνισμού. Η άποψη του Weber υποτιμά εντελώς τη δύναμη της εργατικής τάξης στην εποχή στην οποία αναφέρεται στα έργα του και αδυνατεί να εντοπίσει τις αιτίες που οδήγησαν στις εργατικές επαναστάσεις του 20ού αιώνα στην Ευρώπη (ανεξάρτητα από την κατάληξή τους, επρόκειτο για εργατικές επαναστάσεις). Μ’ αυτή την έννοια, η άποψη του Weber για την πολλαπλότητα των κοινωνικώς δρώντων ομάδων οδηγεί στις θεωρίες των ελίτ και στις θεωρητικές κατευθύνσεις περί πλουραλισμού. Στο σημείο αυτό, ας κρατήσουμε υπόψη μας την έννοια των «ομάδων γοήτρου» που «θεμελιώνονται πάνω στις σχέσεις κατανάλωσης αντί των σχέσεων παραγωγής και παίρνουν τη μορφή των ‘τρόπων ζωής’ (life styles) που ξεχωρίζουν τη μία ομάδα από την άλλη».

Θέμα
Αιτιότητα
Marx: 1η εκδοχή: Ιστορικός εξελικτικισμός (το προλεταριάτο είναι προορισμένο να ανατρέψει και θα ανατρέψει την αστική τάξη με βάση τη θεωρία περί αλλαγής των κοινωνιών:)
2η εκδοχή: Ιστορική δυνατότητα (το προλεταριάτο ενδέχεται να μην σταθεί στο ύψος του ‘ιστορικό καθήκον’ της ανατροπής της αστικής τάξης, εξ ού και το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα)
Weber: Ιστορική και κοινωνική αιτιότητα με όρους πιθανότητας (υποκειμενική ελευθερία) – Ποικιλία αιτιακών αλυσίδων που ενδέχεται να έχουν προσδιορίσει το υπό μελέτη αντικείμενο – Η ‘ιστορική αιτιότητα’ καθορίζει τις μοναδικές συνθήκες που οδήγησαν στην εκδήλωση ενός γεγονότος – Η ‘κοινωνιολογική αιτιότητα’ υποθέτει ότι υπάρχει κανονική σχέση μεταξύ δύο φαινομένων (με τη μορφή «το Α είναι περισσότερο ή λιγότερο ευνοϊκό για το Β»).

Καπιταλισμός
Marx: Προϊόν της ταξικής πάλης και της νίκης των αστών επί των φεουδαρχών – Καπιταλιστές κατέχουν τα μέσα παραγωγής.
Weber: Προϊόν της καλβινιστικής-προτεσταντικής ηθικής που ευνοεί την υπερίσχυση του «πνεύματος του καπιταλισμού»- Καθολικές, ισλαμικές και βουδιστικές κοινωνίες είτε δεν μπορούν να ευνοήσουν την καπιταλιστική ανάπτυξη είτε την εμποδίζουν.

Αποξένωση
Marx: Στον καπιταλισμό ο εργάτης στερείται της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής – Δεν ενδιαφέρεται για το προϊόν που παράγει – Στο εργοστάσιο νοιώθει ξένος και απρόσωπος – Δουλεύει μόνο για την εξασφάλιση της επιβίωσης – Μόνο με την προλεταριακή επανάσταση οι εργάτες ως σύνολο-τάξη ξαναπαίρνουν τα μέσα παραγωγής στα χέρια τους (κοινωνικοποίηση μέσων παραγωγής)
Weber: Για την αποξένωση του ατόμου στη βιομηχανικής κοινωνίας φταίει ο «εξορθολογισμός» που οφείλεται στην ανάπτυξη της γραφειοκρατίας – Η υπέρμετρη ανάπτυξη της γραφειοκρατίας οδηγεί στο «σιδερένιο κλουβί» της ολοκληρωτικά διευθυνόμενης κοινωνίας όπου οι απρόσωπες σχέσεις αντικαθιστούν τις προσωπικές καθιστώντας όλες τις ενέργειες – εργασία και σχόλη – θέμα ελέγχου και συναλλαγής.

Κοινωνικές τάξεις
Marx: Προκύπτουν σε κάθε ταξική κοινωνία λόγω της σχέσης τους με τα μέσα παραγωγής και τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας π.χ. φεουδάρχες-δουλοπάροικοι, αστοί-προλετάριοι.
Weber: Οι τάξεις δεν είναι μόνο προϊόντα της οικονομίας – Η ένταξη ανθρώπων σε ταξινομικές κατηγορίες στηρίζεται στα πρότυπα κατανάλωσης, γοήτρου, κοσμοαντιλήψεων και τρόπων ζωής – Πλουραλιστικό μοντέλο κοινωνικής σύγκρουσης στη σύγχρονη κοινωνία.

Εξουσία
Marx: Πηγή της πολιτικής εξουσίας είναι η οικονομική εξουσία – Η κυρίαρχη οικονομικά τάξη είτε διοικεί το κράτος η ίδια είτε κυβερνά μέσω των πολιτικών κομμάτων που την αντιπροσωπεύουν.
Weber: Κατανόηση της εξουσίας ως την ευκαιρία ενός ανθρώπου, ή μιας ομάδας ανθρώπων να «πραγματοποιήσουν τη θέλησή τους ενεργώντας συλλογικά ακόμη και ενάντια στην αντίσταση των άλλων» – Η βάση άσκησης της εξουσίας μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με το ιστορικό και δομικό κοινωνικό πλαίσιο – Η εξουσία μπορεί να ασκηθεί και χάριν της εξουσίας και όχι μόνο για την αντιπροσώπευση των συμφερόντων κοινωνικών τάξεων.

Νομιμοποίηση της εξουσίας
Marx: Κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας
Weber: 1. Ορθολογική εξουσία 2. Παραδοσιακή εξουσία 3. Χαρισματική εξουσία

Σημείωση:
1.11η θέση στο Marx K. & Engels F. (2004/1845) Θέσεις για τον Φόυερμπαχ. Ο Λούντβιχ Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδ. Ερατώ.
2. Weber, M. (1946) “Science as a vocation”, in Gerth H.H. and Mills C.R.(eds), From Max Weber, Essays in Sociology, Fair Lawn, N.J.: Oxford University Press.