Η Αρχή της Βλάβης και το Πρόβλημα της Μη-Ταυτότητας

Μία ηθική αρχή, πολύ διαδεδομένη σε σύγχρονους νομικούς κύκλους, ονομάζεται ‘αρχή της βλάβης’. Η αρχή οφείλει σε μεγάλο βαθμό την ύπαρξή της στον βρετανικό φιλελευθερισμό του 18ου και 19ου αιώνα, αλλά η πιο ακριβής της διατύπωση βρίσκεται στο δοκίμιο Περί Ελευθερίας του J.S. Mill:

the sole end for which mankind are warranted, individually or collectively, in interfering with the liberty of action of any of their number, is self-protection. That the only purpose for which power can be rightfully exercised over any member of a civilized community, against his will, is to prevent harm to others. His own good, either physical or moral, is not sufficient warrant. He cannot rightfully be compelled to do or forbear because it will be better for him to do so, because it will make him happier, because, in the opinion of others, to do so would be wise, or even right… The only part of the conduct of anyone, for which he is amenable to society, is that which concerns others.

Μερικές παρατηρήσεις: πρώτον, η αρχή της βλάβης -πιο ακριβής συνοπτικός τίτλος θα ήταν ‘η αρχή της ελευθερίας’- τουλάχιστον όπως εκφράζεται στο κείμενο του Mill, αφορά άδικες βλάβες του Α στον Β. Σε ό,τι και να αναφέρεται, δηλαδή, η έννοια της βλάβης, κάποιες βλάβες μπορεί να είναι δίκαιες (ο ίδιος ο Mill δίνει το παράδειγμα διαγωνισμών και αγώνων, όπου η απώλεια του βραβείου βλάπτει τον ηττημένο, αλλά όχι άδικα). Δεύτερον, μία τίμια ανάγνωση του Mill οφείλει να εγκαταλείψει, κατά την άποψή μου, την πεποίθηση οτι ο Mill προτείνει ένα μοντέλο αυτο-κυριαρχίας (self-sovereignty) ή ιδιοκτησίας του εαυτού (self-ownership) ως βάση για τη δικαιολόγηση του περιορισμού ελευθερίας. Όποιος πιστεύει οτι ο Mill πρεσβεύει τέτοιες απόψεις οφείλει να μας δείξει (1) πώς συνάδουν με τον ωφελιμισμό του Mill, και (2) πώς συνάδουν με τον σοσιαλισμό του Mill, o οποίος συνεπάγεται απόρριψη ελευθεριστικών (libertarian) δικαιωμάτων στην ιδιωτική ιδιοκτησία (δες, για παράδειγμα, τα Chapters on Socialism).

Το ζήτημα που θα με απασχολήσει έχει ως εξής: οτι μία βλάβη είναι άδικη συνεπάγεται οτι είναι ηθικά (και ίσως νομικά) επιλήψιμη. Εντούτοις δεν είναι καθόλου προφανές οτι μία άδικη βλάβη είναι αναγκαία για επιλήψιμη (ηθικά και νομικά) συμπεριφορά. Μερικές συναφείς επιφυλάξεις έχουν διατυπωθεί από τον Κώστα εδώ. Θα επιχειρηματολογήσω σε συντομία, εναντίον της θέσης του Mill στο παραπάνω κείμενο, οτι αυτή η πεποίθηση πρέπει να εγκαταλειφθεί. Νομικά και ηθικά επιλήψιμη συμπεριφορά δεν συνεπάγεται οτι κάποιο τρίτο πρόσωπο έχει (άδικα) βλαπτεί, μολονότι (άδικη) βλάβη σε τρίτο πρόσωπο συνεπάγεται επιλήψιμη συμπεριφορά.

Το Πρόβλημα της Μη-Ταυτότητας

Η κεντρική ιδέα είναι σύλληψη του Derek Parfit, συνοπτικά διατυπωμένη στο βιβλίο του Reasons and Persons. Το πρόβλημα της μη-ταυτότητας ανακύπτει επειδή οι άνθρωποι που ζουν στο παρόν ελέγχουν, όχι μόνο πότε και πού θα υπάρξουν μελλοντικοί άνθρωποι, αλλά επίσης πόσοι και ποιοί. Αν οι άνθρωποι σήμερα αποφασίσουν να κάνουν περισσότερα παιδιά, τότε προφανώς ο αριθμός μελλοντικών ανθρώπων αυξάνει. Αλλά διαφορετικές αποφάσεις σήμερα επηρεάζουν ποιοί μελλοντικοί άνθρωποι θα υπάρξουν. Γιατί;

O άνθρωπος είναι, τουλάχιστον εν μέρει, κάποιο γενετικό υλικό. Αν η μητέρα του Α δεν είχε συλλάβει με τον πατέρα του Α, αλλά με κάποιον άλλο, τότε ο Α δεν θα υπήρχε. Διαφοροποίηση στο γενετικό υλικό που εμπεριέχουν ωάριο και το σπερματοζωάριο κατά τη σύλληψη προκαλεί διαφορά στο ποιός υπάρχει.

Ο Parfit προτείνει το ακόλουθο παράδειγμα: η γυναίκα Γ θέλει να μείνει έγκυος. Αλλά έχει μία σπάνια ασθένεια η οποία δεν προκαλεί καμία βλάβη στην ίδια. Αν η Γ συλλάβει το χειμώνα, τότε θα μεταδώσει στο παιδί της, X, ένα γονίδιο που προκαλεί μία ήπια ασθένεια για όλη τη διάρκεια της ζωής του. Αν η γυναίκα μείνει έγκυος εκτός χειμώνα, τότε το παιδί της, Ψ, δεν θα κληρονομήσει το γονίδιο και θα ζήσει μία ζωή χωρίς την ασθένεια. Η Γ γνωρίζει τις συνέπειες, αλλά τις αγνοεί, και μένει έγκυος τον χειμώνα.

Το πρόβλημα που ανακύπτει εδώ είναι πως η Γ φαίνεται να επιδίδεται σε επιλήψιμη συμπεριφορά: αν περίμενε δύο μήνες θα μπορούσε να συλλάβει χωρίς να μεταδώσει το γονίδιο της ήπιας ασθένειας. Εντούτοις δεν βλάπτει κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο: εξ’υποθέσεως οι Χ και ο Ψ είναι διαφορετικά πρόσωπα, αφού έχουν διαφορετικά γονίδια. Και η Γ δεν μπορεί να βλάπτει τον Χ φέρνοντάς στον στον κόσμο, γιατί η καλή ζωή που θα ζήσει είναι προτιμότερη απ’το να μην ζήσει καθόλου. Συνεπώς η Γ φέρεται επιλήψιμα, αλλά δεν φέρεται επιλήψιμα επειδή βλάπτει τον Χ, ή κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο.

Σπάζοντας το φιστίκι με κασμά;

Αν η Γ όντως φέρεται επιλήψιμα χωρίς να βλάπτει κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, τότε η αρχή της βλάβης δεν είναι αναγκαία συνθήκη για επιλήψιμη συμπεριφορά. Ίσως το παραπάνω παράδειγμα να μην πείθει κάποιον καχύποπτο θιασώτη της αρχής της βλάβης. Ιδού ένα παράδειγμα που ίσως να πείσει. Η ποιότητα της ζωής του Χ με σωματική αναπηρία είναι, συνήθως, χειρότερη απ’ότι θα ήταν η ζωή του Χ χωρίς την αναπηρία. Αλλά μπορούμε να συμφωνήσουμε οτι ο Χ μπορεί να ζήσει μία καλή ζωή με την αναπηρία: δεν είναι προτιμότερο να μην υπάρξει καθόλου (αλλιώς: η ποιότητα της ζωής του με την αναπηρία δεν είναι τόσο χαμηλή ώστε να μπορεί εύλογα να ευχηθεί να μην υπήρχε). Έστω λοιπόν οτι η Γ γνωρίζει πως, αν μείνει έγκυος τον χειμώνα, το παιδί της θα έχει μία σωματική αναπηρία. Η Γ μένει έγκυος τον χειμώνα, με την πρόθεση να γεννήσει ένα παιδί με σωματική αναπηρία.Δεν είναι η συμπεριφορά της επιλήψιμη; Πιστεύω πως είναι. Μπορούσε να περιμένει δύο μήνες, και να δώσει ζωή σε ένα άλλο πρόσωπο Ψ, χωρίς καμία αναπηρία. Εντούτοις δεν βλάπτει κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο: αν θελήσει να αποφύγει το ενδεχόμενο αναπηρίας δεν θα υπάρξει ο Χ. Και αν έχει πρόθεση να φέρει στη ζωή τον Χ δεν τον βλάπτει. Αντίθετα, του χαρίζει μία καλή ζωή (αν και με αναπηρία).

Κάποιος μπορεί να πει οτι η εν λόγω αναπαραγωγή του προβλήματος της μη-ταυτότητας είναι σαν να προσπαθείς να σπάσεις φιστίκι με κασμά. Συμφωνώ με αυτή την άποψη. Η αρχή της (άδικης) βλάβης δεν μπορεί να είναι αναγκαία για επιλήψιμη πράξη ή συμπεριφορά (ο Joel Feinberg, από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους μελετητές της αρχής της βλάβης, συμφωνεί με αυτή την άποψη. Δες το πρώτο κεφάλαιο από το Freedom and Fulfillment). Είναι υπερβολικά δύσκαμπτη για τέτοια δουλειά. Ας πάρουμε έναν πιο απλό δρόμο, την ανταποδοτική δικαιοσύνη. Κάπου στα 1948, βρισκόμαστε έξω από ένα κελί, κάπου στον Αμαζόνιο. Μέσα βλέπουμε φυλακισμένο τον Χίτλερ. Υπάρχει μπροστά μας ένα κουμπί, που ανοίγει τη πόρτα της -κατά τα άλλα καλά οργανωμένης- φυλακής. Γνωρίζουμε με βεβαιότητα οτι, αν αφεθεί ελεύθερος, δεν θα βλάψει κανέναν. Γνωρίζουμε επίσης οτι, αν αφεθεί ελεύθερος, μπορεί να μας αποκαλύψει πού βρίσκεται ένας θησαυρός που θα αποφέρει κάποια έσοδα (τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για φιλανθρωπικούς σκοπούς, κλπ.). Έχουμε λόγο να πατήσουμε το κουμπί; Πιστεύω πως όχι. Είναι άδικο να πατήσουμε το κουμπί. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι άδικο να μην τιμωρηθεί ένας στυγερός δολοφόνος, ακόμα κι αν η απαλλαγή του δεν βλάπτει κανέναν. Συνεπάγεται οτι κάποιες πράξεις μπορεί να είναι άδικες (και άρα επιλήψιμες) χωρίς να βλάπτουν (άδικα) συγκεκριμένα πρόσωπα.