ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ (ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ)

Οι περισσότεροι από όσους χειρίζονται τα Μ.Μ.Ε. και από όσους λειτουργούν μέσα σε αυτά περισσότερο τα ονοματίζουν με αυτά τα τρία γράμματα παρά με την αγγλική συντομογραφία τους: media. Τι σημαίνει, όμως, ειδικά αυτό το «Ε»; Θα προσπαθήσω εδώ να ξεκινήσω με μια χιουμοριστική διάθεση για να καταλήξω στην άποψη μου, η οποία θα στιγματίζει όλα όσα θα γράψω στο μέλλον σε αυτό εδώ τον ιστοχώρο (site) που θα αφορούν στα Μ.Μ.Ε.Να προτείνουμε, λοιπόν, διάφορες ερμηνείες του «Ε»:Επιβολή, Εγγραφή, Εγγύηση, Εγερτήριο, Εγκλεισμός, Έγκληση, Εγκλωβισμός, Έγκριση, Εγκύκλιο, Εγκυρότητας, Εγρήγορση, Έγχυση, Εγώ, Εδραίωση, Εδώλιο, Εθελοκώφωση, Εθελοτύφλωση, Εθισμός, Ειδησεογραφία, Είδηση, Ειδοποίηση, Ειδώλιο, Εικασία, Εικόνα, Εικονολατρία, Ειλικρίνεια, Είμαι, Είναι, Ειρμός, Ειρωνεία,Εισαγγελία, Εισβολή, Εισολκή, Εισόρμηση, Είσπραξη, Εισροή, ΕισφοράΕκβάθυνση, Εκβιασμός, Εκγύμναση, Εκδήλωση, Εκδίκαση, Εκδίκηση, Έκδοση, Εκδούλευση, Εκδοχή, Έκδυση, Εκεί, Εκθειασμός, Έκθεση, Εκθρόνιση, Εκκεντρικότητα, Εκκλησία, Εκκόλαψη, Εκλιπάρηση, Έκλυση, Εκμάθηση, Εκμετάλλευση, Εκμηδένιση, Εκμυστήρευση, Έκνομο, Εκπαίδευση, Έκπληξη,Εκπλήρωση, Έκπλυση, Εκποίηση, Εκπομπή, Εκπόρθηση, Εκπόρνευση, Εκπροσώπηση, Έκπτωση, Έκρηξη, Εκσυγχρονισμός, Εκταμίευση, Εκτέλεση, Εκτίμηση, Εκτόνωση, Εκτόπιση, Εκτροπή, Έκφανση, Εκφόβιση, Εκφορά, Έκφραση, Εκφύλιση, Εκχυδάιση, ΕκχώρησηΈλα, Ελάττωση, Ελάφρυνση, Ελαχιστοποίηση, Έλεγχος, Ελεεινολόγηση, Έλεος, Ελευθερία, Ελευθεροτυπία, Ελίσσομαι, Ελκυστικότητα, Έλλειψη, Ελλόχευση, Έλξη,Ελπίδα, Εμβάθυνση, Εμβέλεια, Εμμονή, Εμπάθεια, Έμπεδος, Εμπειρία, Εμπιστοσύνη,Εμπλοκή, Έμπνευση, Εμπνοή, Εμπόδιση, Εμπρός, Εμφάνιση, Έμφαση, Έμφραξη,Εμψύχωση, Εναντίον, Εναντίωση, Ενασχόληση, Ένδεια, Ένδειξη, Ενδημία, Ενδοξότητα, Ένδοση, Ενδοσκόπηση, Ενδυνάμωση, Ενεός, Ενημέρωση, Ενθάρρυνση,Ένθεση, Ενθουσίαση, Ενθρόνιση, Ενίδρυση, Ενίσχυση, Έννοια, Ενοχή, Ένσταση, Ένταση, Ενταφίαση, Εντιμότητα, Εντολή, Εντομή, Εντροπία, Έντυπο, ΕντύπωσηΕξαγγελία, Εξαγορά, Εξακρίβωση, Εξαναγκασμός, Εξάντληση, Έξαψη, Εξαργύρωση, Εξάρτηση, Εξάσκηση, Εξασφάλιση, Εξατομίκευση, Εξαφάνιση, Εξέγερση, Εξέλιξη, Εξερεύνηση, Εξέταση, Εξευγένιση, Εξευμένιση, Εξεύρεση, Εξευτελισμός, Εξήγηση, Εξιλέωση, Έξις, Εξιστόρηση, Εξιχνίαση, Εξοικείωση, Εξόντωση, Εξόργιση, Εξουδένωση, Εξουδετέρωση, Εξουθένωση, Εξουσία, Εξουσιοδότηση, Εξουσιομανία, Εξόφληση, Εξύμνηση, Εξυπηρέτηση, Εξύφανση, Εξώνηση, Εξωραϊσμός, Έξωση,ΕξωφρενικόςΕπαγγελία, Επαινώ, Έπαλξη, Επανάληψη, Επανάσταση, Επαναστροφή, Επαπειλή, Επέλαση, Επένδυση, Επεξεργασία, Επήρεια, Επιβεβαίωση, Επιβολή, Επιβράβευση, Επιβράδυνση, Επίγνωση, Επιγραφή, Επίδειξη, Επιδεξιότητα, Επιδημία, Επιδιόρθωση, Επιδοκιμασία, Επίδοση, Επίθεση, Επιθεώρηση, Επιθυμία, Επικαιρότητα, Επικέντρωση, Επικήρυξη, Επικοινωνία, Επικουρία, Επικράτηση, Επίκριση, Επικρότηση, Επικύρωση, Επιμέλεια, Επιμονή, Επιμόρφωση, Επινόηση, ΕπιορκίαΕπιπέδωση, Επίπλαση, Επιπλοκή, Επίπτωση, Επιρροή, Επισήμανση, Επισκόπηση, Επιστασία, Επιστήμη, Επιστράτευση, Επισύναψη, Επισφράγηση, Επιταγή, Επίταση, Επίτηδες, Επιτίμηση, Επιτομή, Επιτροπή, Επιτυχία, Επιφορά, Επιφυλακή, Επιφυλλίδα, Επιχείρημα, Επιχορηγία, ΈποψιςΕργαλείο, Έργο, Ερέθισμα, Έρευνα, Ερμηνεία, Εσκεμμένο, Εσύ, Εσωτερίκευση, Ετικέτα, Ευαγγελισμός, Ευαισθησία, Ευελιξία, Ευθυκρισία, Ευθυμογραφία, Ευθύνη, Ευθύτητα, Ευκαμψία, Ευκολία, Ευκρίνεια, Ευλογία, Ευμένεια, Εύνοια, Ευόδωση, Ευπαρουσίαση, Ευπείθεια, Ευπιστία, Ευπροσηγορία, Εύρημα, Ευσυνειδησία, ΕυταξίαΕυτελισμός, Ευτροφία, Ευτυχία, Ευφαντασίωση, Εύφημο, Ευφορία, Ευχαρίστηση, Εφαρμογή, Έφεση, Εφημερίδα, Εφέ, Εχθρότητα.

Πως διαβάζετε αυτός ο κατάλογος; Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω. Οι λέξεις αυτές που έχω αραδιάσει είναι με αλφαβητική σειρά. Δεν είναι, αναγκαστικά, με εννοιολογική σειρά. Κάποιες από αυτές δείχνουν μια ενεργητικότητα από τα Μ.Μ.Ε. προς το δέκτη των μηνυμάτων τους και το αντίστροφο, άλλες μια παθητικότητα του ενός η του άλλου άκρου αυτής της εξίσωσης Μ.Μ.Ε.=δέκτης, ανάμεσα σε αυτούς τους δύο όρους της χωρούν πολλά που θα τα βάλουμε στο μέλλον ή θα τα βάλλει ο ίδιο ο αναγνώστης όταν επίτηδες θα παραλείψουμε κάποια πράγματα για να πριμοδοτήσουμε την ενεργητικότητα του αναγνώστη αυτού του κειμένου και των άλλων που θα ακολουθήσουν, θεμελιώνοντας έτσι μια άτυπη και νοητή κουβέντα.Ακόμη ορισμένες λέξεις διαβάζονται με διαφορετικούς τρόπους (αμφισημία), άλλες δείχνουν μια στάση ή μια κρίση, άρα θα πρέπει να διαβαστούν περισσότερες από μια φορά, ενδεχόμενα να χρειαστεί αυτές οι παράγραφοι να χρειαστεί να διαβαστούν περισσότερες φορές για να μπει κανείς στην περιπαιχτική, κριτική και ερευνητική διάθεση που προτείνουμε. Μέσα από αυτή την ανάγνωση θα μπορεί κανείς να καταλάβει την ενδεχόμενη κριτική μου άποψη, αλλά να σχηματίσει, υποσυνείδητα, ενσυνείδητα ή ασυνείδητα, τη δική του κριτική άποψη. Σε αυτό το σημείο θα μπορεί κάποιος να συμπληρώσει κάποιες λέξεις δικές του, τις οποίες μπορείτε να τις στείλετε και σε ειδικό παράρτημα θα τις παραθέσουμε με στόχο ένα γενικότερο προβληματισμό.Θα κλείσω αυτή τη μικρή εισαγωγή λέγοντας ότι αυτός ο άναρθρος λόγος των λέξεων θα αρθρωθεί στα επόμενα κείμενα και θα υπάρχουν σαφείς παραπομπές σε αυτές τις λέξεις, μόνο που δε θα δείχνονται, για να έχει την ευκαιρία ο αναγνώστης να χειριστεί το κείμενο, να το ψάξει, να πηγαίνει μπρος ή πίσω, να ερευνεί. Το σίγουρο πάντως είναι ότι το δεύτερο «Μ» σημαίνει «Μαζικής», ενώ το πρώτο «Μ» σημαίνει «Μέσα». Μ.Μ.Ε.

Άσκηση εξουσίας

Μπορεί στην εισαγωγή μας να ασχοληθήκαμε με το τρίτο γράμμα της ονομασίας όλων των μέσων, των Μ.Μ.Ε., κάνοντας ένα στοιχειώδες χιούμορ. Μέσα όμως αυτό φαίνεται η πολιτική που ξεκινά από τα Μ.Μ.Ε. προς το κοινό. Το κοινό που τα διαβάζει και που τα χειρίζεται. Μπαίνουμε έτσι σε μια πολιτική διαδικασία που χαρακτήριζε τα μέσα ενημέρωσης ως την τέταρτη εξουσία, πριν από 20 χρόνια. Όμως αυτή θέση έχει αλλάξει από το 1990 και έπειτα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι πλέον, άτυπα, η πρώτη εξουσία. Σε αυτό το άρθρο θα συζητήσουμε το γιατί ήταν τα Μ.Μ.Ε. η τέταρτη εξουσία.Τι σημαίνει ακριβώς τέταρτη εξουσία; Ως γνωστό έχουμε τρεις εξουσίες στο πολίτευμά μας: την εκτελεστική, τις δημόσιες υπηρεσίες του Κράτους, τη νομοθετική, τη Βουλή, και την ελεγκτική, το Ελεγκτικό Συνέδριο και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Στην αρχή τα μέσα ενημέρωσης αντικατέστησαν τον τελάλη που ενημέρωνε μια μικρή κοινότητα για το τι είχε συμβεί ή για αυτά που θα γινόντουσαν στο άμεσο μέλλον. Η εφημερίδα, μετά την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου, το ραδιόφωνο, αργότερα, και τηλεόραση, στα μέσα του 20ου αιώνα, μετέδιδαν τα τεκταινόμενα με πιο γρήγορο τρόπο. Η πληροφορία μεταδιδόταν πιο γρήγορα και, μαζί με αυτή, και η γνώση. Παράλληλα, άρχισε να αναπτύσσεται και η κριτική σκέψη. Στην αρχή γίνονταν κριτική στην τοπική και κρατική εξουσία, αργότερα.Αυτή η κριτική στην αρχή ήταν ένα εργαλείο σκέψης και πολιτικής διεργασίας για πολιτικές κινήσεις που είτε συμπολιτεύονταν είτε αντιπολιτεύονταν την εξουσία. Η κριτική των δημοσιογράφων στις δημόσιες υποθέσεις ήταν και είναι κάτι αναμενόμενο. Πολλές φορές, ιδίως σε δημοκρατικά καθεστώτα, αυτή η κριτική, εκτός από αναμενόμενη, είναι μια βοήθεια για αυτούς που ασκούν εξουσία. Η κριτική, όταν ασκείται με σωστό τρόπο, με επιχειρήματα, είναι μια βοήθεια για τη διαμόρφωση της πολιτικής. Τι συμβαίνει όμως όταν αυτή η κριτική ξεπερνά τα όρια της κρίσης και φτάνει στην τοποθέτηση σε ένα πρόβλημα, δίχως πολλά στοιχεία και χωρίς έρευνα; Στην προκειμένη περίπτωση ξεπερνάμε τα όρια της κριτικής και φτάνουμε στην άσκηση της εξουσίας, άτυπα και χωρίς θεσμικό ρόλο.Μια λεπτή γραμμή διαχωρίζει την κριτική από την άσκηση εξουσίας. Αν κάποιος ξεπεράσει αυτή τη γραμμή η επιστροφή είναι δύσκολη. Ουσιαστικά είναι αδύνατη γιατί αυτός που έχει περάσει από την άλλη πλευρά δεν μπορεί να επιστρέψει, ουσιαστικά να αρνηθεί τον «πρωτοποριακό» του ρόλο ή αυτό του καθοδηγητή της κοινωνίας. Πως όμως συμβιβάζεται ο ρόλος του κριτικού με αυτού που εξασκεί εξουσία; Πως μπορεί κάποιος να ελέγχει και συγχρόνως να κυβερνά; Με άλλα λόγια, πως μπορεί να ελέγχει τον ίδιο τον εαυτό του; Πολύ περισσότερο, όταν αυτό ο ρόλος της εξάσκησης της εξουσίας είναι άτυπος;Το πέρασμα από την ελεγκτική ή κριτική εξουσία στην εκτελεστική είναι, ουσιαστικά, το τέλος της κριτικής. Τελικά, είναι το πέρασμα από την τέταρτη στην πρώτη εξουσία. Το αποτέλεσμα είναι να έχει χαθεί αυτός ο έλεγχος στον οποίο ο πολίτης έχει κάποιες ελπίδες, δηλαδή να υπάρχει ο δημόσιος έλεγχος και η ανοιχτή κριτική σε αυτούς που εξασκούν την εξουσία. Ο δημοσιογράφος πλέον γίνεται παραγωγός ειδήσεων και προγράμματος και, ανάμεσα σε αυτόν και την πηγή της πληροφορίας υπάρχει το ειδικευμένο γραφείο που την έχει επεξεργαστεί και την πλασάρει πλέον έτοιμη σε αυτόν που θα έπρεπε να κάνει αυτή τη δουλειά.Ο δημοσιογράφος δε γράφει για το δήμο, το κοινό, αλλά διαχειρίζεται την είδηση, την φτιάχνει έτσι για να αρέσει, τόσο στο αναγνωστικό κοινό του όσο και στον αποστολέα της είδησης. Πολύ σπάνια βλέπουμε ένα γνήσιο ρεπορτάζ, μια έρευνα που να έχει γίνει επί τόπου, να ψαχθεί αν όντως έχει γίνει αυτό το γεγονός και πως ακριβώς έχει γίνει. Πολύ περισσότερο, να ψάξει για να βρει τις αιτίες που δημιούργησαν το γεγονός για το οποίο γράφει και η κριτική του να στοχεύει κατευθείαν στη ρίζα.Αυτή είναι η σωστή δημοσιογραφία που δεν είναι επάγγελμα αλλά λειτούργημα, αφού ο δημοσιογράφος είναι αυτός που θέτει τα θέματα προς συζήτηση στο κοινό χώρο. Αυτός σήμερα μπορεί να είναι εικονικός, να έχει αντικαταστήσει την αγορά, στην Αρχαία Ελλάδα, ή το παραδοσιακό καφενείο (για τους άντρες) και το πλύσιμο ρούχων (για τις γυναίκες, παλιότερα), των αρχών του 20ου αιώνα, όμως ουσιαστικά υπάρχει. Αφού κάποια άτομα επικεντρώνουν την προσοχή τους σε ένα θέμα υπό συζήτηση, ακόμα και αν δε βρίσκονται στο ίδιο μέρος, είναι ένας δήμος, μια μάζωξη ανθρώπων για να συζητήσουν ένα θέμα που τους αφορά και το θεωρούν σημαντικό.

Τα ΜΜΕ και η επιχειρηματική δραστηριότητα: Μια δύσκολη σχέση

Όσο κοινότοπο είναι να διαπιστώνει κανείς την πληροφοριακή αφθονία που χαρακτηρίζει το σύγχρονο κόσμο, άλλο τόσο σημαντικό είναι να συνειδητοποιεί ότι ο τελευταίος καθίσταται κόσμος – μια ενιαία οντότητα – χάρις εν πολλοίς στα νήματα επικοινωνίας που συνδέουν τα μέρη του. Ένα σημαντικό μέρος από τα νήματα αυτά είναι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ). Αν γνωρίζουμε τι συμβαίνει γύρω μας και σε άλλα μέρη του πλανήτη, το γνωρίζουμε γιατί η τηλεοπτική κάμερα, το ραδιοφωνικό μικρόφωνο και το Διαδίκτυο καθιστούν κάτι τέτοιο εφικτό.Η γνώση που αποκομίζουμε μέσω των μίντια είναι διαμεσολαβημένη γνώση . Οι περισσότεροι από μας δεν έχουμε προσωπική εμπειρία από τον πόλεμο της πρώην Γιουγκοσλαβίας, τη σφαγή της Ρουάντα, την τρομοκρατική επίθεση κατά των Δίδυμων Πύργων ή τον βομβαρδισμό της Βηρυτού από το Ισραήλ, αλλά παρόλα αυτά γνωρίζουμε δευτερογενώς τι συνέβη. Η τηλεοπτική μετάδοση γεγονότων δημιουργεί μια διευρυμένη δημόσια σφαίρα στην οποία δεν μετέχουμε με τις προσωπικές εμπειρίες που ανταλλάσσουμε στους κύκλους συναναστροφής μας, αλλά με τη διαμεσολαβημένη γνώση που μας παρέχουν τα ΜΜΕ. Το στοιχείο της διαμεσολαβημένης γνώσης είναι καθοριστικό για να κατανοηθεί επαρκώς ο ρόλος των ΜΜΕ, ιδιαίτερα της τηλεόρασης.

Η μιντιακή λογική

Το στοιχείο της διαμεσολαβημένης γνώσης είναι καθοριστικό για να κατανοηθεί επαρκώς ο ρόλος των ΜΜΕ, ιδιαίτερα της τηλεόρασης.Τα ΜΜΕ αναφέρουν γεγονότα που δημιουργούν αίσθηση. Το σύνηθες, το κοινότοπο, και ο κανόνας συνήθως δεν καταγράφονται ειδησεογραφικώς – δεν συνιστούν ειδήσεις. Σε κάθε περίπτωση, ακόμα κι όταν καταγράφονται, όπως π.χ. η κατάθεση του ετήσιου προϋπολογισμού στη Βουλή, δεν συνιστούν ενδιαφέρουσες ειδήσεις. Η μιντιακή λογική ωθεί τα ΜΜΕ να αναζητούν το ασύνηθες, το διαφορετικό, γιατί αυτά συνιστούν ενδιαφέρουσες ειδήσεις.Τα ΜΜΕ όμως δεν αναφέρουν σκέτες ειδήσεις, αν με την έννοια αυτή εννοούμε ξερή παράθεση γεγονότων. Οι ειδήσεις τους διαφέρουν ουσιωδώς από το περιεχόμενο του αστυνομικού δελτίου, ή μιας δημόσιας υπηρεσίας – ανήκουν σε ένα άλλο είδος λόγου (genre). Οι ειδήσεις των ΜΜΕ είναι συνήθως, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ιστορίες – γεγονότα με πλοκή, πρωταγωνιστές, ενίοτε αγωνία, τελική έκβαση. Η λογική των ΜΜΕ είναι τέτοια που, στην προσπάθειά τους να παρακινήσουν και να κρατήσουν το ενδιαφέρον του κοινού, δραματοποιούν τα γεγονότα – υιοθετούν δραματικές αφηγήσεις, οι οποίες, σε μερικές ακραίες περιπτώσεις, παίρνουν τη μορφή σαπουνόπερας (π.χ. περίπτωση Ζαχόπουλου). Η μιντιακή πραγματικότητα είναι, κατά κανόνα, και σε ποικίλους βαθμούς, δραματοποιημένη πραγματικότητα, αφού με τον τρόπο αυτό εμπλέκεται περισσότερο το κοινό στα ιστορούμενα.Η επιχειρηματική δραστηριότητα καθίσταται αντικείμενο αναφοράς από τα ΜΜΕ όταν κάτι ασυνήθιστο λαμβάνει χώρα, το οποίο συνήθως είναι είτε μια πρωτότυπη καινοτομία είτε μια οργανωσιακή ανωμαλία. Οι επιχειρηματικές καινοτομίες που αφορούν τη μεγάλη μάζα ανθρώπων είναι σπάνιες στην Ελλάδα και, σε κάθε περίπτωση, δεν συνιστούν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ειδήσεις σε μια χώρα ιδιαίτερα εθισμένη στην αυτο-υποτίμηση, με χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Εκείνο που «πουλάει» ιδιαίτερα είναι τα προβλήματα, οι ανωμαλίες, όπως π.χ. η ανάκληση ενός ελαττωματικού προϊόντος, ένα μεγάλο εργατικό ατύχημα, μια παρατεταμένη απεργία, μια διαμάχη με την τοπική κοινότητα, η παράκαμψη της νομοθεσίας, η επίδραση της επιχειρηματικής δραστηριότητας στο περιβάλλον. Τα γεγονότα αυτά συνιστούν παρεκκλίσεις, είτε από την νομοθεσία, είτε από εταιρικούς κανόνες και προδιαγραφές, είτε από την κανονικότητα, είτε από κοινωνικώς αποδεκτές συνήθειες και νόρμες, οπότε οι εμπλεκόμενες επιχειρήσεις προσελκύουν αρνητική δημοσιότητα. Όσο μια παρέκκλιση παραμένει στο εσωτερικό της εταιρίας, συνιστά απλώς ένα οργανωσιακό πρόβλημα. Από τη στιγμή που εισέρχεται στη δημόσια σφαίρα μέσω των ΜΜΕ, τότε καθίσταται συμβολική κρίσηΜελέτη περίπτωσης: Τα χαλασμένα γιαούρτια της ΦΑΓΕΟι επιχειρηματικές καινοτομίες που αφορούν τη μεγάλη μάζα ανθρώπων είναι σπάνιες στην Ελλάδα και, σε κάθε περίπτωση, δεν συνιστούν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ειδήσεις σε μια χώρα ιδιαίτερα εθισμένη στην αυτο-υποτίμηση, με χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούςΤα ΜΜΕ χρησιμοποιούν τις εταιρικές παρεκκλίσεις ως πρώτη ύλη για να παράξουν ένα καθολικής εμβέλειας συμβολικό προϊόν – μετασχηματίζουν τις παρεκκλίσεις σε κρίση. Η περίπτωση της κρίσης των γιαουρτιών της ΦΑΓΕ είναι ενδεικτική. Όταν η εταιρία ανακάλυψε το 2005 ότι παρτίδες γιαουρτιού από την πιο δημοφιλή μάρκα της ήταν χαλασμένες, δεν είχε ακόμα μια κρίση στα χέρια της, αλλά ένα οργανωσιακό πρόβλημα. Ανακάλεσε 350,000 μονάδες και προσπάθησε να εντοπίσει τις γενεσιουργές αιτίες του προβλήματος. Το οργανωσιακό πρόβλημα ή παρέκκλιση μετατράπηκε σε συμβολική κρίση από τη στιγμή που κατέστη μιντιακό γεγονός. Σχετική έρευνα δείχνει ότι μέχρι τότε, μόνο όσοι είχαν δοκιμάσει χαλασμένο γιαούρτι γνώριζαν την ύπαρξη του προβλήματος, και οι περισσότεροι δεν έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στο γεγονός, ούτε υπονομεύθηκε η εμπιστοσύνη τους στην εταιρία4 . Μετά την προβολή του από τα ΜΜΕ, όμως, το γνώριζαν όλοι – το πρόβλημα πήρε άλλες διαστάσεις, μετατράπηκε σε συμβολική κρίση. Ακόμα και όσοι δεν έφαγαν το συγκεκριμένο γιαούρτι απέκτησαν τη σχετική διαμεσολαβημένη εμπειρία. Τα ΜΜΕ διεύρυναν τα όρια της κοινής εμπειρίας – κατασκεύασαν μια κοινή διαμεσολαβημένη εμπειρία: «το χαλασμένο γιαούρτι της ΦΑΓΕ και οι επιπτώσεις του στη δημόσια υγεία».Μετά τη μιντιακή προβολή, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών στην εταιρία διασαλεύτηκε, τουλάχιστον προσωρινά. Ενώ μέχρι τότε, η δυσάρεστη προσωπική εμπειρία θεωρήθηκε ένα μεμονωμένο περιστατικό, μετά τον μιντιακό θόρυβο, οι καταναλωτές απέκτησαν αίσθηση γενικευμένων ρίσκων και άρχισαν να επανεξετάζουν την εμπιστοσύνη τους στην εταιρία5 . Παραδόξως, η μιντιακή προβολή διόγκωσε το ρίσκο, και το φως των προβολέων κατέστησε την μέχρι τότε δεδομένη (και καλά εμπεδωμένη) εμπιστοσύνη των καταναλωτών αντικείμενο προβληματισμού. Η μετατροπή των προσωπικών εμπειριών σε διαμεσολαβημένες εμπειρίες από τα ΜΜΕ δεν γενικεύει μόνο τις σκόρπιες προσωπικές εμπειρίες, αλλά συνιστά μια μορφή μιντιακής δράσης (discursive action) στην οποία η εμπλεκόμενη εταιρία οφείλει να απαντήσει, επίσης μιντιακά, συντελώντας έτσι περαιτέρω στη γενίκευση της διαμεσολαβημένης εμπειρίας και στην περαιτέρω διασάλευση της εμπιστοσύνης. Το μιντιακό φως δεν φωτίζει πάντοτε, αλλά ενίοτε θαμπώνει.Η προβολή της συγκεκριμένης κρίσης από τα ΜΜΕ δραματοποιήθηκε υπερβολικά6 . Η κρίση ήταν πρώτο θέμα στους τηλεοπτικούς σταθμούς για 4 ημέρες. Το 82.5% των εφημερίδων αναφέρθηκαν σε αυτή χρησιμοποιώντας λεξιλόγιο που τόνιζε τους κινδύνους (ρίσκα) από την κατανάλωση χαλασμένου γιαουρτιού. Οι τηλεοπτικοί σταθμοί αναφέρθηκαν παρομοίως στο συμβάν, τονίζοντας τις δυσμενείς συνέπειες για τη δημόσια υγεία, απόρροια της «κερδοσκοπικής» αντίληψης της εταιρίας και των ελλιπών κρατικών ελέγχων.Στις συμβολικές κρίσεις, η πραγματικότητα δραματοποιείται, οι κίνδυνοι μεγεθύνονται και γενικεύονται. Η δραματοποίηση στην περίπτωση του γιαουρτιού περιελάμβανε απλούς καταναλωτές να αφηγούνται την εμπειρία τους, τη διαμάχη ειδικών για την εκτίμηση των κινδύνων, εικασίες για ιδιοτελή εταιρικά κίνητρα, εξαπατημένους καταναλωτές, ελλιπείς ελέγχους. Η δραματοποίηση συνοδεύτηκε με τη μιντιακή διόγκωση των κινδύνων. Ακόμα κι αν είχες φάει ένα χαλασμένο γιαούρτι, δεν διέτρεχες σοβαρό κίνδυνο για την υγεία σου. Η μιντιακή λογική, ωστόσο, μετέτρεψε τη «μούχλα» σε «κίνδυνο για τη δημόσια υγεία». Και μόνο ακούγοντας τους ειδικούς να μιλούν για το θέμα, σου μπαίνει στο μυαλό η υποψία – από δυσάρεστη προσωπική εμπειρία, η κατανάλωση μουχλιασμένου γιαουρτιού μετατρέπεται πλέον σε ρίσκο που αποτελεί αντικείμενο συζήτησης των ειδικών. Στην προσπάθειά τους να διατηρηθεί το ενδιαφέρον του κοινού, η δραματοποιημένη ιστορία αποκτά χαρακτηριστικά άτυπου τηλεοπτικού σήριαλ, το οποίο προβάλλεται για μέρες, με τους δικούς του πρωταγωνιστές και τη δική τους εξέλιξη. Όπως γίνεται συνήθως στα καφενεία, η συζήτηση επεκτείνεται σε παρεμφερή θέματα, όπως η κοινωνική ευθύνη της επιχείρησης και ο ρόλος τους κράτους.ΜΜΕ, δραματοποίηση και δαιμονοποίησηΣτις συμβολικές κρίσεις, η πραγματικότητα δραματοποιείται, οι κίνδυνοι μεγεθύνονται και γενικεύονταιΤα ΜΜΕ μπορούν να αποτελέσουν έναν σοβαρό επικριτή των παρεκκλίσεων της επιχειρηματικής δραστηριότητας, και, στο μέτρο που αυτό συμβαίνει, λειτουργούν, εν δυνάμει, εξισορροπητικά στην ισχύ των επιχειρήσεων. Παρέχουν το οξυγόνο της δημοσιότητας που τόσο φοβούνται όσες επιχειρήσεις παρανομούν ή δεν ανταποκρίνονται στις κοινωνικές προσδοκίες. Η δραματοποίηση προς την οποία ρέπουν τα ΜΜΕ, δεν οδηγεί απαραίτητα στη δαιμονοποίηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Η περιβαλλοντική καμπάνια του Σκάϊ, για παράδειγμα, στο θέμα του Ασωπού, ή η κάλυψη του θέματος των δωροδοκιών της Siemens από τον ίδιο σταθμό, ή η κάλυψη της διαμάχης της Shell με την Greenpeace στη Βόρεια Θάλασσα το 1995 από τα βρετανικά ΜΜΕ7 , είναι παραδείγματα δραματοποιημένων αφηγήσεων, οι οποίες, ωστόσο, μπορούν να έχουν θετική επίδραση στο δημόσιο διάλογο.Αυτό που χαρακτηρίζει τη θετική δραματοποίηση είναι βεβαίως η δραματική αφήγηση, η οποία εστιάζεται στα συγκεκριμένα περιστατικά και τους πρωταγωνιστές τους, στις συνοδεύουσες τυχόν παρανομίες ή αστοχίες της εμπλεκόμενης εταιρίας, καθώς και στα βαθύτερα αξιακά διακυβεύματα τα οποία συχνά έχουν διλημματικό χαρακτήρα. Πρέπει λ.χ. να πετάμε μια άχρηστη πλατφόρμα πετρελαίου στον ωκεανό; Ακόμα κι αν δεν υπάρχει σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, ή αν υπάρχει αλλά είναι ελλιπές και αντιφατικό, πρέπει μια εταιρία να μεριμνά για τη μεγιστοποίηση του συμφέροντός της και μόνον, ή να επιδεικνύει κοινωνικά υπεύθυνη συμπεριφορά, ακόμα κι αν αυτή αποβαίνει σε βάρος των κερδών της; Αν η δωροδοκία ξένων αξιωματούχων δεν είναι αδίκημα (όπως συνέβαινε μέχρι το 1998 στη Γερμανία), πρέπει μια εταιρία να επιδίδεται σε αυτή; Τα συγκεκριμένα περιστατικά, στο μέτρο που καθίστανται αντικείμενα λελογισμένης και υπεύθυνης μιντιακής δραματοποίησης, μετατρέπονται σε μελέτες περιπτώσεων προκειμένου να στοχασθούμε τα αντίστοιχα αξιακά διακυβεύματα. Με λίγα λόγια, οι συμβολικές κρίσεις, κατάλληλα επεξεργασμένες, μπορούν να μας προβληματίσουν.Η αρνητική δραματοποίηση ή δαιμονοποίηση, αντιθέτως, παράγεται όταν τα ΜΜΕ εκλαμβάνουν την παρέκκλιση ως απορρέουσα από την ίδια την επιχειρηματική λογική. Σύνθετα προβλήματα – τεχνικά, νομικά, οικολογικά, οικονομικά, αλλά και ανθρώπινες αβλεψίες – απλοποιούνται και θεωρούνται ως επιφαινόμενα μια βαθύτερης παθολογίας η οποία αναπότρεπτα μαστίζει τις επιχειρήσεις. Η παθολογία αυτή εντοπίζεται στην εικαζόμενη λειτουργία των επιχειρήσεων ως εγγενώς άπληστες μηχανές συσσώρευσης κερδών. Η δαιμονοποιητική λογική παραγνωρίζει τη συνθετότητα της επιχειρηματικής λειτουργίας, το θεσμικό περιβάλλον και τις κοινωνικές αξίες που περιβάλλουν την επιχείρηση, τις αντιφατικές αξίες που συχνά διέπουν τη λειτουργία των επιχειρήσεων και τους απαραίτητους στρατηγικούς συμβιβασμούς (trade-offs) που πρέπει να γίνουν, καθώς και τους ενδο-επιχειρησιακούς συσχετισμούς ισχύος, για να προβάλλει τις επιχειρήσεις ως περισσότερο μονολιθικές και περισσότερο ορθολογικές απ’ ότι είναι. Με λίγα λόγια, η δαιμονοποιητική λογική υποστασιοποιεί τις επιχειρήσεις, των οποίων τα κίνητρα συναιρεί στο εξής ένα: την ιδιοτελή συμπεριφορά. Ακραία παραδείγματα άπληστης εταιρικής συμπεριφοράς θεωρούνται ως αντιπροσωπευτικά της συνολικής επιχειρηματικής λειτουργίας.Η δαιμονοποίηση της επιχειρηματικής λειτουργίας συναντάται σε κοινωνίες με δεσπόζουσα λαϊκιστική κουλτούρα, χαμηλή εμπιστοσύνη στους δημόσιους θεσμούς και τις επιχειρηματικές οργανώσεις, διαπλεκόμενα με την πολιτική και οικονομική εξουσία ΜΜΕ, προβληματικές επιχειρηματικές πρακτικές, και όχι ιδιαίτερα απαιτητικά κριτήρια δημοσιογραφικού επαγγελματισμού. Σχεδόν κάθε επιχειρηματική συμβολική κρίση στην Ελλάδα καταλήγει σε ανηλεή κριτική του «ανεπαρκούς» κράτους και της «άπληστης» ιδιωτικής πρωτοβουλίας – τα δύο σταθερά μοτίβα του δημόσιου λόγου στη χώρα μας.Η δαιμονοποιητική λογική παραγνωρίζει τη συνθετότητα της επιχειρηματικής λειτουργίας, το θεσμικό περιβάλλον και τις κοινωνικές αξίες που περιβάλλουν την επιχείρησηΗ έννοια του κέρδους στη Ελλάδα δεν απολαμβάνει ευρείας ηθικής νομιμοποίησης και συγχέεται συχνά με την καιροσκοπική επιδίωξη της «κονόμας» και την «αρπαχτής». Το κράτος είναι αποδεδειγμένα ανεπαρκές και επιζητούμε διαρκώς ευκαιρίες να το μαστιγώνουμε, ίσως γιατί δεν επιθυμούμε στα σοβαρά να κάνουμε κάτι ριζικό για να το αλλάξουμε, οπότε αρκούμαστε στην εκτόνωση μέσω της μιντιακής κριτικής. Αρκετές ελληνικές επιχειρήσεις (ιδιαίτερα μικρομεσαίες) δεν φημίζονται για τη νομιμοφροσύνη τους, προσπαθώντας να μειώσουν τα κόστη τους, να παρακάμψουν τα γραφειοκρατικά κόστη που επιβάλει η συχνά δαιδαλώδη δημόσια διοίκηση και να αυξήσουν παντοίω τρόπω τα κέρδη τους. Διαπλεκόμενα με επιμέρους εξουσίες ΜΜΕ, στερούνται συχνά της δημοσιογραφικής ανεξαρτησίας να θίξουν θέματα που δεν είναι αρεστά στα αφεντικά τους. Και αντιστρόφως: συγκεκριμένα ΜΜΕ ενδέχεται να «αγιογραφούν» συγκεκριμένες επιχειρήσεις, όταν μάλιστα, διόλου τυχαία, κύριοι μέτοχοί τους είναι οι ιδιοκτήτες αυτών των επιχειρήσεων. Όπως έδειξε και η «σαπουνόπερα» Ζαχόπουλου, το δημοσιογραφικό επάγγελμα βρίσκεται κοντά στα όρια της ανυποληψίας, δίχως κοινά συμφωνημένους κανόνες δεοντολογίας, με ανεπαρκή αυτορρύθμιση, ανεκκαθάριστα μητρώα, ενίοτε με ασύστολη διαπλοκή με πολιτικές και οικονομικές εξουσίες, και περισσότερο συντεχνιακό και λιγότερο επαγγελματικό λόγο.Κι όλα αυτά σε μια χώρα, στην οποία ο γενικευμένος ισοπεδωτικός λαϊκισμός υποπτεύεται κάθε οργανωμένο θεσμό, υπερασπίζεται τον καθένα που καταφέρνει να εμφανιστεί «αδικημένος», απεχθάνεται την έλλογη εξουσία, δυσκολεύεται να υπαγάγει τη συμπεριφορά αρχόντων και αρχομένων σε νόμους καθολικής ισχύος, και φθονεί την επιτυχία. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, τα μίντια ρέπουν στη δαιμονολογία, στο μέτρο που εκφράζουν τις διάχυτες κοινωνικές αντιλήψεις και θεσμικές πρακτικές. Σε μια χώρα με κουλτούρα χαμηλής εμπιστοσύνης, οι επιχειρηματικές παρεκκλίσεις λειτουργούν ως αυτο-εκπληρούμενη προφητεία προβαλλόμενες από τα ΜΜΕ: επιβεβαιώνουν ότι κανέναν δεν μπορείς να εμπιστεύεσαι. Η δαιμονολογία ανακουφίζει προσωρινά αφού κατασκευάζει βολικούς εχθρούς εκτονώνοντας τα λαϊκά αισθήματα, αλλά δεν προάγει τη σύνθετη σκέψη, ούτε ενισχύει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Οταν τα ΜΜΕ λειτουργούν δαιμονοποιητικά, ενισχύουν τους φαύλους κύκλους που διογκώνουν τα προβλήματα και εκτρέφουν τη δυσπιστία. Στον καθρέφτη των ΜΜΕ οι κοινωνίες βλέπουν τον εαυτό τους.ΜΜΕ και ΔιαπλεκόμεναΣε μια περίοδο όπου η προβολή μέσω της τηλεοπτικής οθόνης έχει γίνει, υποτίθεται, ψύχωση για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, όπου ο καθένας επιζητά μερικά δευτερόλεπτα φήμης, έρχονται οι αγωνιζόμενοι μαθητές και αρνούνται αυτού του είδους την προβολή, παραμένοντας καχύποπτοι για τον τρόπο που καταλήγει ο λόγος τους και η εικόνα της δράσης τους στον αποδέκτη, δηλαδή τα λαϊκά στρώματα. Βέβαια, δεν είναι κάτι καινούργιο. Έχουμε δει και παλαιότερα εφημερίδες να καίγονται σε αγροτικά συλλαλητήρια, ενώ είναι πασίδηλη η συνειδητοποίηση λαϊκών στρωμάτων, που βρίσκονται σε διαδικασία αγώνων, ότι τα ΜΜΕ βρίσκονται σε αγαστή συμμαχία με τους υπόλοιπους μηχανισμούς εξουσίας στο κατασταλτικό έργο για την τελική εφαρμογή των αντιλαϊκών νόμων. Η μάχη της πληροφόρησης, ενάντια στη δυσφήμηση των αιτημάτων και των μορφών πάλης προκάλεσε λοιπόν την αυθόρμητη άρνηση από την πλευρά των μαθητών του τρόπου προβολής και διαστρέβλωσης των αγώνων τους από τα ΜΜΕ. Διαπίστωσαν ότι ο λόγος και η πράξη τους αποκόπτονται και διαμορφώνονται ως τμήματα των επιχειρημάτων του κυρίαρχου μηνύματος, στη διαμόρφωση του οποίου δεν έχουν τη δυνατότητα της παραμικρής παρέμβασης.Τίθεται λοιπόν σε αμφισβήτηση, για άλλη μια φορά, ο μύθος του κυρίαρχου λόγου για την απόλυτη ή τη σχετική αυτονομία και ανεξαρτησία των ΜΜΕ από τους μηχανισμούς εξουσίας και της δυνατότητας τους να διαδραματίσουν ουσιαστικό αντιπολιτευτικό ρόλο και να συνεισφέρουν στην αποκάλυψη διαφόρων πτυχών του καπιταλιστικού συστήματος. Η πολυπλοκότητα των σχέσεων, η διαπλοκή αντικρουόμενων συμφερόντων και η άμεση επίδραση των ταξικών εκφάνσεων που αναδεικνύονται από τις κοινωνικές σχέσεις και αντεπιδράσεις, επιζητούν προσεκτική και αναλυτική αντιμετώπιση ώστε να αναδυθούν, από τη μια μεριά, όλες οι παράμετροι που διέπουν τις διαπλεκόμενες σχέσεις μεταξύ ΜΜΕ και εξουσίας μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι, και από την άλλη, η φύση του εικονικού και λεκτικού μηνύματος, που εκπέμπεται και διαμορφώνεται στο συγκεκριμένο πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο δομής και λειτουργίας των μέσων, με αποδέκτη τις λαϊκές μάζες.Η αναφορά στην αυτονομία ή στο βαθμό αυτονομίας παραμένει καθοριστική στην εξέταση της δομής των ΜΜΕ ως κανάλια ενημέρωσης και διασκέδασης και αποκαλύπτει τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ οικονομικών μηχανισμών, ιδεολογικών θέσεων και κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Οι σχέσεις αυτές καθορίζονται από την κοινωνική δράση του ανθρώπινου υποκειμένου στο ιστορικό προτσές και δεν μπορούν να ειδωθούν ξεχωριστά μ' έναν αφηρημένο τρόπο. Ακόμα πιο συγκεκριμένα, "η επικοινωνία και οι μορφές επικοινωνίας δεν μπορούν να διαχωριστούν από την υλική βάση", ενώ αυτές οι μορφές "καθορίζονται καθ' ολοκληρίαν οπό τις σχέσεις παραγωγής και την κοινωνικοπολιτική τάξη" (Βολοσίνοφ). Η συγκεκριμένη οικονομική δομή της βιομηχανίας των ΜΜΕ καθορίζει το τελικό προϊόν της, δηλαδή τις μυθοπλαστικές και μη-μυθοπλαστικές αφηγήσεις, διότι "ο οικονομικός παράγοντας είναι καθοριστικός στον καπιταλισμό επειδή ο καπιταλισμός είναι ένας τρόπος κοινωνικής οργάνωσης που χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία ενός αφηρημένου συστήματος σχέσεων ανταλλαγής" (Γκάρνχαμ).Οι κοινωνικές δραστηριότητες και η διαπλοκή των σχέσεων διαμορφώνονται από το συγκεκριμένο τρόπο ανταλλαγής της οικονομίας της αγοράς. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, υπάρχει σύγκρουση μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων στο να εξασφαλίσουν την κυρίαρχη θέση τους στην κοινωνία και γι αυτόν το σκοπό οι ομάδες αυτές αρθρώνουν τον ξεχωριστό λόγο τους για ιδεολογική επικοινωνία. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια περίπλοκη διαλεκτική σχέση μεταξύ της υλικής δομής και του συστήματος σημείων. Οι κοινωνικές αντιθέσεις σηματοδοτούν την ασταθή κοινωνική τάξη ή μάλλον τηδυναμική σταθερότητα όπου το νόημα διαμορφώνεται από την αντεπίδραση του γενικού με το συγκεκριμένο. Για παράδειγμα, οι ειδήσεις παράγονται από τη βιομηχανία των ΜΜΕ όπως επίσης από τον πολιτισμό της κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Αντανακλούν τις απόψεις και τα συναισθήματα τόσο των κοινωνικών ομάδων όσο και των ιδιωτών. Αυτό σημαίνει ότι η ιδεολογική οπτική γωνία που εκφράζεται στις ειδήσεις εξαρτάται από τον τρόπο παραγωγής τους ενώ ο τρόπος που γίνονται αποδεκτές αντανακλά, ή καλύτερα διαθλά, τις αντεπιδράσεις μεταξύ των μελών της κοινωνίας.Σύμφωνα με την κλασική αστικοφιλελεύθερη άποψη, τα ΜΜΕ απεικονίζουν πραγματικές κοινωνικές καταστάσεις και παράγουν, με αντικειμενικό τρόπο, μηνύματα που αντανακλούν την πραγματικότητα μέσω της προβολής του τι είναι σημαντικό και την παρουσίαση των διαφόρων απόψεων. Αυτό είναι δυνατόν, διότι τα ΜΜΕ έχουν υποτίθεται σημαντικό βαθμό αυτονομίας ως ιδιωτικές οντότητες ανεξάρτητα από τις κυβερνητικές πολιτικές. Ένας άλλος λόγος για την αυτονομία των ΜΜΕ είναι ότι η ανάπτυξη της βιομηχανίας πληροφόρησης είχε ως αποτέλεσμα σημαντικές αλλαγές στο ιδιοκτησιακό με το πέρασμα από την οικογενειοκρατία στις ανώνυμες εταιρείες πολλών μετόχων που αδυνατούν να έχουν άμεση επιρροή στο παραγόμενο υλικό. Μ' αποτέλεσμα, οι πραγματικοί ελέγχοντες της παραγωγής των ειδήσεων να είναι οι πελάτες-καταναλωτές, οι θεατές που επιβάλουν με τις προτιμήσεις τους τη μορφή και το περιεχόμενο του μηνύματος.Αυτή βέβαια θα ήταν η ιδανική λειτουργία των ΜΜΕ στις συνθήκες της "αυτορρύθμισης της ελεύθερης αγοράς," όπου τα αυτόνομα μέρη των σχέσεων ανταλλαγής εκλαμβάνουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα και ο τελικός κάτοχος της εξουσίας καταλήγει να είναι ο ιδιώτης πελάτης. Μια ματιά βέβαια στο ιδιοκτησιακό καθεστώς τα τελευταία 20 χρόνια θα δείξει ότι τα ΜΜΕ ελέγχονται από ένα πολύ μικρό αριθμό εταιρειών. Ειδικά στις αναπτυγμένες ιμπεριαλιστικές χώρες, το φαινόμενο αυτό είναι πιο έντονο απ' ότι στην Ελλάδα. Συν τοις άλλοις, ο βιομηχανικός τομέας των ΜΜΕ, συνήθως, είναι πλέον ένα μόνο μέρος των δραστηριοτήτων μεγάλων πολυεθνικών συγκροτημάτων που έχουν εξαπλωθεί σε διάφορους, παραγωγικούς και μη, τομείς της οικονομίας (1). Γίνεται βέβαια κατανοητό ότι οι τομείς υπηρεσιών - όπου ανήκουν και τα ΜΜΕ - δεν μπορούν να υπερβούν τα καθοριζόμενα από τον άμεσα παραγωγικό τομέα όρια. Υπάρχει λοιπόν μια σαφής διαπλοκή μεταξύ παραγωγικού τομέα και πνευματικής παραγωγής, όπου το σημαντικό και καθοριστικό ρόλο παίζει η οικονομική βάση.Άλλο ένα αστικοφιλελεύθερο επιχείρημα είναι ότι η αυτορρύθμιση και οι επαγγελματικοί κώδικες επιτρέπουν υψηλό βαθμό αυτονομίας στους διευθυντές οι οποίοι δεν μπορούν πλέον να ελεγχθούν άμεσα από τους μετόχους. Στη βάση της "ελευθερίας της πληροφόρησης," το ίδιο συνήθως λέγεται και για τους δημοσιογράφους. Εδώ θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη η έννοια του "δημοσιογραφικού πεδίου," όπως τίθεται από τον Μπουρντιέ (1998):"Ένα πεδίο είναι ένας χώρος κοινωνικά δομημένος, ένα πεδίο δυνάμεων - υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι, υπάρχουν σταθερές, μόνιμες σχέσεις ανισότητας οι οποίες ασκούνται στο εσωτερικό αυτού του χώρου - το οποίο είναι επίσης πεδίο αγώνων για τη μεταμόρφωση ή τη διατήρηση αυτού του πεδίου δυνάμεων. Στο εσωτερικό αυτής της σφαίρας, καθένας δεσμεύει στον ανταγωνισμό του με τους άλλους τη (σχετική) δύναμη την οποία κατέχει και η οποία ορίζει τη θέση του μέσα στο πεδίο και, κατά συνέπεια, τις στρατηγικές του."Ο ρόλος λοιπόν των δημοσιογράφων ως εργαζομένων και διανοουμένων, σηματοδοτεί συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις και δραστηριότητες στη δομή της εξουσίας των ΜΜΕ, σε σχέση με τα πολιτικά και οικονομικά ζητήματα. Οι διευθυντές έχουν συγκεκριμένες υποχρεώσεις προς τους μετόχους για την αύξηση των κερδών, ενώ γενικά υποστηρίζουν και προάγουν τα συμφέροντα των εταιρειών που συνήθως δεν περιορίζονται μόνο στο χώρο των ΜΜΕ. Γι αυτό το λόγο πληρώνονται αδρά και οι δημοσιογράφοι ξέρουν καλά τους κανόνες της αυτολογοκρισίας. Απ' την άλλη μεριά, οι κοινωνικές αντιθέσεις αποκαλύπτουν ένα πιο περίπλοκο πλαίσιο, όπου οι εσωτερικές διαφορές δεν είναι μόνο για την ελευθερία έκφρασης. Είναι ένα ζήτημα να παρουσιάζονται κάποια εγκλήματα σε πολέμους κι ένα τελείως διαφορετικό ζήτημα η αμφισβήτηση της ίδιας της ιμπεριαλιστικής επέμβασης. Για να μην ξεχνάμε, παρ' όλο το μύθο για το ρόλο των ΜΜΕ στο Βιετνάμ, τα αμερικανικά μέσα ποτέ δεν αμφισβήτησαν την παρουσία των αμερικανικών στρατευμάτων στο Βιετνάμ. Ενώ τα γεγονότα στον Κόλπο έδειξαν - και δείχνουν - ότι υπάρχει απόλυτος έλεγχος του τι παρουσιάζεται καθώς και πως προετοιμάζεται για μήνες η κοινή γνώμη για κάποια νέα επέμβαση. Το προϊόν λοιπόν που παρουσιάζεται, παρά τις όποιες εσωτερικές αντιθέσεις, καθορίζεται από πανίσχυρους πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες. Σύμφωνα με τον Τσόμσκι και το "μοντέλο προπαγάνδας" υπάρχουν πέντε φίλτρα απ' όπου περνάνε οι ειδήσεις και βεβαιώνουν ότι τα μηνύματα της κυβέρνησης και των κυρίαρχων ιδιωτικών συμφερόντων φτάνουν στο κοινό: συγκεντρωτική ιδιοκτησία, διαφήμιση, πηγές πληροφόρησης, δίαυλοι δημοσιότητας, και αντικομμουνισμός. Μέσω αυτών των φίλτρων, μπορεί να παρατηρηθεί η πραγματική υπηρεσία των ΜΜΕ στα σημαντικά κέντρα εξουσίας. Παρά την αναλυτική παρουσίαση των μηχανισμών πληροφόρησης, η προβληματικότητα της ανωτέρω θέσης έγκειται στο ότι η ουσία δεν βρίσκεται μόνο στα χαρακτηριστικά των διαφόρων τμημάτων αλλά κυρίως στην επικέντρωση στις κοινωνικές σχέσεις και αντεπιδράσεις που, σε τελευταία ανάλυση, διαμορφώνουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Η μη ιστορική προσέγγιση στη δομή του κειμένου ή θεωρώντας τον θεατή ιδιώτη χωρίς κοινωνική αλληλεπίδραση αποδέχεται ουσιαστικά την ανεξαρτησία και αυτονομία της βιομηχανίας.Οι εξωτερικοί παράγοντες που καθορίζουν τη λειτουργία των μέσων και των προϊόντων τους είναι η διαφήμιση και η κρατική παρέμβαση. Οι σχέσεις μέσων και κράτους είναι περίπλοκες και πολυεπίπεδες. Το κράτος μπορεί να είναι είτε ιδιοκτήτης είτε ρυθμιστής ή τέλος ο κύριος προμηθευτής ειδήσεων. Οι σχέσεις δηλαδή χαρακτηρίζονται από αλληλεξάρτηση, όπου οι εταιρείες στηρίζονται στο κράτος για γενική υποστήριξη υπό τη μορφή επιχορηγήσεων, φορολογικών ελαφρύνσεων και προώθησης γενικότερων οικονομικών συμφερόντων. Η διάρρηξη των σχέσεων τους δεν σημαίνει ανταγωνιστική σχέση αλλά αντανακλά αντιθέσεις στους κόλπους της αστικής τάξης και των μερίδων που επιζητούν την ηγεμονία στη διαχείριση του συστήματος.Η σχέση αλληλουχίας μεταξύ διαφήμισης και μέσων καταδεικνύεται από την κοινή τους ανάπτυξη στο ιστορικό προτσές της οικονομίας της αγοράς. Η διαφήμιση οδηγεί στην ομογενοποίηση του τύπου που στηρίζεται στη διαφήμιση. Σοσιαλίζοντες εφημερίδες που στηρίχτηκαν στη διαφήμιση για την επιβίωση τους βρέθηκαν χωρίς εισόδημα παρά το σημαντικό τιράζ, μεγαλύτερο τέλος πάντων από άλλες βιώσιμες αστικές εφημερίδες. Τα διαφημιστικά κριτήρια όμως δεν είναι μόνο πολιτικά αλλά και πολιτισμικά. Αυτό που πράγματι συμβαίνει είναι η εμπορευματοποίηση της πολιτιστικής ζωής και η μετατροπή της σφαίρας του πολιτισμού και της επιθυμίας, μέσω της διαφήμισης, σε σφαίρα της καπιταλιστικής οικονομίας. Ειδικά η δύναμη των διαφημιστών στα προγράμματα της τηλεόρασης εκφράζεται στον καθοριστικό τους ρόλο στη μορφή και το περιεχόμενο των διαφόρων προγραμμάτων.Τα τηλεοπτικά προγράμματα είναι προϊόντα και η αξία τους υπολογίζεται σύμφωνα με την ακροαματικότητα, η οποία τελικά καθορίζει την ποσότητα και την τιμή των διαφημίσεων. Προγράμματα που χάνουν την προτίμηση των τηλεθεατών ή έχουν χαμηλή ακροαματικότητα αποσύρονται. Έτσι η τηλεόραση γίνεται περισσότερο μέσο συγκεκριμένης διασκέδασης με σαπουνόπερες και κουτσομπολιά παρά κανάλι πληροφόρησης. Αλλά η ακροαματικότητα δεν είναι πάντα ο κύριος παράγοντας. Ουσιαστικά, ο διαφημιστής δεν ενδιαφέρεται για την "ποσότητα" αλλά για την "ποιότητα". Δηλαδή για τηλεθεατές με εισόδημα που επιτρέπει την αυξημένη κατανάλωση. Οι τηλεθεατές χαμηλών εισοδημάτων δεν είναι οι ιδανικοί πελάτες για τους διαφημιστές. Για παράδειγμα, ο έντονος ανταγωνισμός των ιδιωτικών σταθμών έχει οδηγήσει στη δημιουργία μακρόσυρτων δελτίων ειδήσεων χωρίς αρχή και τέλος (δελτία μιάμισης ώρας!!!) παραφουσκωμένα με "κοινωνικά" θέματα. Αποτέλεσμα, για πρώτη φορά το ποσοστό των γυναικών που παρακολουθούν ειδήσεις υπερέβη αυτό των ανδρών. Η "θηλυκοποίηση" των ειδήσεων, που βλέπονται από σημαντικό αριθμό νοικοκυρών, γίνεται ξαφνικά σοβαρότατο πρόβλημα για την προσέλκυση, λόγου χάρη, διαφημίσεων ακριβών αυτοκινήτων. Από την άλλη πλευρά, οι δημοφιλείς σειρές πλαισιώνονται αποκλειστικά με μικροαστικούς χαρακτήρες, ενώ η εργατική τάξη απουσιάζει από το δρώμενα. Η περιβόητη επιλογή και ο πλουραλισμός ξεχνιούνται εμπρός στην αποφυγή ρίσκου και την επανάληψη δοκιμασμένων τύπων προγραμμάτων. Οι θεατές λοιπόν είναι στην πραγματικότητα οι ίδιοι το κύριο προϊόν με το να ανταλλάσσονται για διαφημιστική εισροή. Η επιλογή αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις κυρίαρχες πολιτιστικές αντιλήψεις που προωθούν και αναπαράγουν την αστική ιδεολογία.Οι σχέσεις εξουσίας που αναδύονται από τις συγκεκριμένες οικονομικές και πολιτικές δομές φτάνουν στο κοινό ως συγκεκριμένος εννοιακός λόγος, μέσω της δομής του κειμένου των ΜΜΕ. Αυτός ο λόγος είναι ο κυρίαρχος, που εξάγεται από τη σύγκρουση μεταξύ των διαφόρων λόγων μέσα στην κοινωνία. Οι κυρίαρχοι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί προσπαθούν να επιβάλουν τις κατάλληλες μορφές, που να εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο τα συμφέροντα τους. "Οι πολιτιστικές μορφές είναι μηχανισμοί για να ρυθμίζουν το δημόσιο λόγο" (Γκόλντινγκ και Μέρντοκ), για να πείθουν το λαό να αποδέχεται τα ιδεολογικά σχήματα που υποστηρίζουν τις κυρίαρχες σχέσεις εξουσίας. Ο Έλλις σημειώνει, ότι η τηλεόραση έχει αναπτύξει ξεχωριστές αισθητικές μορφές που να ταιριάζουν και να χρησιμοποιούνται στις εκάστοτε περιστάσεις. Αυτό σημαίνει, ότι η τηλεόραση προσφέρει ιδιαίτερες εικόνες, όπως επίσης ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ ήχου και εικόνας. Μέσω αυτής της ιδιαίτερης τηλεοπτικής αφήγησης, νόημα και μήνυμα παράγονται προτείνοντας στους θεατές μια συγκεκριμένη ιδεολογία με τις διάφορες μορφοποιήσεις της. Τα ΜΜΕ λειτουργούν σαν προμηθευτής ιδεολογίας και σαν διακινητής μιας συνείδησης που δεν αντανακλά υποχρεωτικά τα συμφέροντα του κάθε θεατή. Για να έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά το κείμενο των ΜΜΕ πρέπει να είναι προϊόν άλλου είδους κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων μεταξύ του ιδιοκτήτη του μέσου παραγωγής και του επαγγελματία δημιουργού του κειμένου. Τότε η διαδικασία της τηλεοπτικής αφήγησης θα μπορούσε να ήταν ξεχωριστή και αντιπολιτευτική στην κυρίαρχη ιδεολογία.Πρέπει να τονιστεί εδώ, ότι η αντίδραση του κοινού δεν μπορεί να είναι η παθητική αποδοχή του μηνύματος και του νοήματος του, λόγω του ότι το μήνυμα έχει διαμορφωθεί μέσω της κοινωνικής δραστηριότητας σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, έτσι αυτή η δραστηριότητα καθορίζει επίσης τα χαρακτηριστικά της αντίδρασης του κοινού. Έχουν υπάρξει και μαρξίζουσες απόψεις (ο Αντόρνο και η Σχολή της Φρανκφούρτης), που βλέπουν μόνο την παθητική αποδοχή από μέρους των μαζών σε οτιδήποτε τους προτείνεται. Η μαζική κουλτούρα δρα σαν υποδόρια ένεση στις μάζες, οι οποίες εθίζονται και αφομοιώνουν χωρίς κριτικό πνεύμα τα κυρίαρχα μηνύματα, με αποτέλεσμα την μείωση της όποιας αντίστασης και την αύξηση της παθητικότητας. Στο άλλο άκρο βρίσκεται η άποψη ότι οι θεατές αντιστέκονται στην ποοσφερόμενη τηλεοπτική αφήγηση, αποδεχόμενοι μεν το μήνυμα δίνοντας του δε το δικό τους νόημα. Έτσι όμως, η διάκριση μεταξύ προοδευτικού και αντιδραστικού κειμένου εξαφανίζεται, ενώ ο τρόπος λειτουργίας της εξουσίας και της προώθησης της ιδεολογίας της παραμένει ακατανόητος.Κάθε έννοια αντίστασης και άρθρωσης αντιπολιτευτικής φωνής απαιτεί την κατανόηση του προτεινομένου μηνύματος. Η αντιπολιτευτική ανάγνωση απαιτεί, κατ' αρχήν, ακριβή αποκωδικοποίηση. Το προτεινόμενο από τον Χωλ μοντέλο (κωδικοποίηση/αποκωδικοποίηση) προσπαθεί να αποφύγει τον ισχυρισμό του παθητικού κοινού. Η διαδικασία παραγωγής του τηλεοπτικού μηνύματος το εκλαμβάνει ως κωδικοποιημένο σημείο που απαιτεί αποκωδικοποίηση. Ο τηλεοπτικός παραγωγός ερμηνεύει ένα γεγονός μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο, σύμφωνα με την πρεσβεύουσα ιδεολογία, και κωδικοποιεί ανάλογα το δομημένο μήνυμα. Αυτό όμως μπορεί να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους, αφού ως σημείο η συνδηλωτική του πλευρά εξαρτάται από την επέμβαση των κωδίκων. Ως επακόλουθο, η αποκωδικοποίηση επιτρέπει διάφορες αναγνώσεις και αντιδράσεις. Όπως επισημαίνει ο Μόρλευ, κατ' αυτόν τον τρόπο, το μήνυμα είναι μια δομική πολυσημία, παρ' ότι μέσα στο μήνυμα υπάρχει πάντα η προτεινόμενη από τον παραγωγό ανάγνωση που επιδιώκεται να γίνει αποδεκτή από το δέκτη-θεατή,Ναι μεν ο αποδέκτης του μηνύματος είναι ενεργός συμμετέχων, τελικά όμως παίρνει θέση σύμφωνα με τη συνείδηση του και την προσωπική του προτίμηση, η οποία εξαρτάται από το κοινωνικό του ρόλο και τοπολιτιστικό του κεφάλαιο. Η έννοια του πολιτιστικού κεφαλαίου (Μπουρντιέ, 1978) είναι αναγκαία εδώ για να ερμηνευθεί η περίπτωση της λανθασμένης κατανόησης, μια πλευρά που παραμένει περιφερειακή στην ανάλυση του Χωλ. Το κάθε μέλος της κοινωνίας διαμορφώνεται σ' ένα συγκεκριμένο οικογενειακό περιβάλλον και μορφώνεται ανάλογα την κοινωνική του θέση. Ο τρόπος που ο θεατής ενεργεί, επηρεάζεται από την καταγωγή, την εμπειρία και κυρίως τη δράση του μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Είναι η ένταση της ταξικής πάλης που διαμορφώνει το βαθμό κατανόησης και τελικά το επίπεδο και τις μορφές αντίστασης που επιφέρουν τη ρήξη με την κυρίαρχη ιδεολογία. Η αποτελεσματικότητα των σχέσεων εξουσίας αντανακλάται στον τρόπο που ο λαός αντιλαμβάνεται τα κυρίαρχα μέσα, τα μηνύματα και νοήματα τους, καθώς και το είδος της απόλαυσης που νιώθει από αυτά.Η ερμηνεία των σχέσεων εξουσίας στα ΜΜΕ απαιτεί την εξέταση κάθε παράγοντα, όχι απομονωμένο αλλά στη διαδικασία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Η παγκόσμια εξάπλωση της βιομηχανίας της πληροφόρησης δεν αντανακλά μόνο την τεχνολογική εξέλιξη αλλά πάνω απ' όλα τις γενικές τάσεις στην ιστορία και την ανάπτυξη του καπιταλισμού στην ιμπεριαλιστική του φάση. Η τεράστια ανάπτυξη των ΜΜΕ σε οικονομικά μεγέθη, όπως επίσης και σε πολιτική σημασία, επισημαίνει, από τη μια μεριά, τη συσσώρευση του κεφαλαίου και τηναδυναμία πλέον απορρόφησης του σε παραδοσιακές παραγωγικές επενδύσεις και από την άλλη, την αναγκαιότητα απολύτου ιδεολογικού ελέγχου λόγω της όξυνσης της κρίσης. Είναι ξεκάθαρο, ότι το παραγόμενο από τα ΜΜΕ υλικό δεν είναι ούτε μια οντότητα έξω από το ιστορικό προτσές ούτε ένα αυτόνομο κείμενο άλλο η τελική μορφή και το περιεχόμενο του εξαρτιόνται από τις οικονομικές συνθήκες παραγωγής του και τον τρόπο που λαμβάνεται και καταναλώνεται από το λαό. Διότι είναι ακριβώς σ' αυτή την τελική φάση της κατανάλωσης που οι σχέσεις εξουσίας είτε επιβεβαιώνονται είτε αμφισβητούνται. Αυτό όμως προϋποθέτει υποκείμενα που δρουν και αντιδρούν στα κοινωνικά τεκταινόμενα.

Τα μέσα ενημέρωσης, κομμάτι του πολιτισμού

Τα ΜΜΕ αποτελούν κομμάτι του πολιτισμού υπό την ευρεία έννοια του όρου η οποία εμπερικλείει τις γνώσεις, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, το δίκαιο, τα έθιμα και κάθε άλλη ικανότητα και επίτευγμα μιας κοινωνίας. Στις μέρες μας η τεχνολογική ανάπτυξη έχει καταστήσει τα ΜΜΕ ως τη γλώσσα των σύγχρονων κοινωνιών και καθοριστικό κρίκο του σύγχρονου πολιτισμού. Αποτελούν τον πιο ισχυρό ίσως θεσμό ανάμεσα σε άλλους - παιδεία, εκκλησία, οικογένεια - στα χέρια αυτών που ασκούν την πραγματική εξουσία.Θεωρώντας τον πολιτισμό ως φαινόμενο ιστορικό και συνάμα κοινωνικό είναι και τα ΜΜΕ φαινόμενο με κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα. Η κατοχή της πλειοψηφίας των ΜΜΕ από οικονομικά ολιγοπώλια και η σύνδεσή τους με οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα τα μετατρέπουν σιγά-σιγά σε μέσο μιας διαρκώς εντεινόμενης πίεσης κατά των αξιών, των θεσμών, της κριτικής σκέψης, της πολιτικής της ίδιας της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Οπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο διαπρεπής Ιταλός σημειολόγος και συγγραφέας Ουμπέρτο Εκο «η κατάκτηση της εξουσίας δεν εξαρτάται πλέον από τον έλεγχο των τεθωρακισμένων και της αστυνομίας, αλλά από τον έλεγχο των media, των μέσων μαζικής ενημέρωσης». Για να προσθέσει πως «μόνο στα απολίτιστα έθνη χρειάζεται πια κανείς να κατεβάζει τα τανκς στους δρόμους για να κατακτήσει την εξουσία».Μέσα σε αυτές τις συνθήκες στην πλειοψηφία τους τα ΜΜΕ στρατεύονται και υπηρετούν την κυρίαρχη πολιτική και πολιτιστική άποψη ενώ ταυτόχρονα επενεργούν επηρεάζοντας τη σύγχρονη πραγματικότητα:1. Μεταφέρουν συχνά ένα μήνυμα άρνησης της ανθρώπινης ζωής και του πολιτισμού.2. Δικαιολογούν και τεκμηριώνουν τις αντιλήψεις των σημερινών «αρχόντων» του κόσμου με στόχο τη διαιώνιση της κρατούσας κοινωνικής αντίληψης, την παγίωση της εντύπωσης του οικονομικού μονόδρομου και τον εξωραϊσμό της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και της νέας τάξης πραγμάτων.3. Υπηρετούν με μανία το χρήμα, τον «υπέρτατο θεό» της σημερινής κοινωνίας .4. Υπονομεύουν συστηματικά την αγωνιστική διάθεση του ανθρώπου καλλιεργούν τον ατομικισμό, την εσωστρέφεια, τον εγωισμό, την απάθεια και την υποταγή.5. Εκπέμπουν σταθερά εικόνες βαρβαρότητας, εγκληματικότητας και απάνθρωπης συμπεριφοράς.6. Ισοπεδώνουν χαρακτήρες, αντιλήψεις, πρότυπα και αξίες, επιχειρώντας να οικοδομήσουν ένα τυποποιημένο είδος ανθρώπου.Ενός ανθρώπου ρομπότ, που ολοένα σκέφτεται λιγότερο και δρα χωρίς να σκέφτεται.7. Προβάλλουν με επιμονή τα αρνητικά στοιχεία της κοινωνίας και αποτρέπουν, κατά κανόνα, τον άνθρωπο από οτιδήποτε το θετικό.Με δύο λόγια συμβάλλουν καθοριστικά στην αναστροφή του πολιτισμού η οποία συντελείται σήμερα σε πάμπολλους τομείς.

Τηλεόραση και πλασματική πραγματικότητα

Στην τηλεόραση προσφέρεται με πολύ μεγάλη ένταση η μυθιστοριοποιημένη πλασματική «πραγματικότητα» μέσα από περιπετειώδεις ταινίες που έχουν μια ιδιαίτερα σημαντική θέση μέσα στον προγραμματισμό όλων των σταθμών διαμορφώνοντας καθοριστικά τη συνολική πολιτιστική πρόταση. Πρόκειται για την αμερικανόπνευστη χολιγουντιανή πρόταση. Μια πρόταση η οποία αναδιαμορφώνει τη σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα παρακινώντας το κοινό να αντιμετωπίζει τον κόσμο μόνο ως θέαμα και οδηγώντας σε αποξένωση από την πραγματικότητα.Ακόμα και τα δελτία ειδήσεων συχνά υποτάσσονται σε αυτή τη φιλοσοφία αξιολογώντας τα πιο πάνω ως την κύρια θεματολογία τους και υποβαθμίζοντας ή ακόμα και παραγνωρίζοντας παντελώς σημαντικά πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά γεγονότα. Συζητήσεις, εκπομπές και αναλύσεις για μείζονα πολιτικά και κοινωνικά θέματα περιθωριοποιούνται σε ζώνες χαμηλής τηλεθέασης, ή στις εσωτερικές σελίδες των εντύπων ΜΜΕ ενώ την ίδια στιγμή μέσα στα πλαίσια ενός πολυφωνικού μονολόγου αναδεικνύονται ως κυρίαρχα οι σαπουνόπερες, τα σίριαλ, σκηνές βίας και ανθρώπινου πόνου, «γαργαλιστικές» λεπτομέρειες από τη ζωή επωνύμων κοκ.Κανένας δεν αμφισβητεί ότι με την παρέμβαση των ΜΜΕ έρχονται στην επιφάνεια κα αναδεικνύονται πολύ σοβαρά θέματα και προβλήματα, σκάνδαλα και ατασθαλίες, που υπό άλλες συνθήκες θα παρέμεναν στο σκοτάδι. Με την παρέμβαση των ΜΜΕ «ευαισθητοποιείται η κοινή γνώμη, αποτρέπεται το κουκούλωμα, σε αρκετές περιπτώσεις τροχοδρομούνται και λύσεις. Ομως, και αυτή η αξιέπαινη λειτουργία των ΜΜΕ στις πλείστες περιπτώσεις θυματοποιείται στο βωμό της τηλεθέασης, στο βωμό πολιτικών, οικονομικών και άλλων σκοπιμοτήτων. Η ανθρώπινη δυστυχία και ο πόνος καταντά θέαμα προς πώληση στην αρένα του ανταγωνισμού. Ακόμα χειρότερα, σε κάποιες εκπομπές προβάλλεται μονόπλευρα ένα θέμα ανάλογα με τις επιλογές του καναλιού ή του συγκεκριμένου παρουσιαστή, που μετατρέπεται ενίοτε σε κατήγορο και δικαστή.

Φαινόμενα μπιγκμπραδερισμού κι εξευτελισμός του ανθρώπου

Μέσα σε όλα αυτά εισέβαλε στη ζωή μας και το φαινόμενο του μπιγκμπραδερισμού, που εξευτελίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την κοινωνική συμβίωση, προάγει τον κανιβαλισμό και την υποκρισία στις διαπροσωπικές σχέσεις, σπρώχνει τα μεγάλα κοινωνικο-οικονομικά και πολιτικά υπαρκτά προβλήματα ακόμα πιο βαθιά στο περιθώριο και εθίζει σε μια ζωή υπό παρακολούθηση.Τα ψεύτικα πρότυπα και οράματα καθίστανται φυσιολογικά φαινόμενα. Διαμορφώνεται ένας νέος τρόπος ζωής στον οποίο αξίες όπως η αλληλεγγύη, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ισότητα, η ειρήνη, η αγάπη, ο έρωτας δεν «βρίσκονται στη μόδα», δεν κατέχουν καμιά απολύτως θέση.Οπως σημειώνει ο Ιγνάσιο Ραμονέ «η αλήθεια που μετρά είναι η αλήθεια των ΜΜΕ. Εάν σε σχέση με ένα συμβάν ο τύπος, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση πουν ότι κάτι είναι αληθινό, τότε θα επιβληθεί ως αληθινό. Ακόμα και αν είναι ψέμα. Γιατί αληθινό είναι πλέον ό,τι το σύνολο των ΜΜΕ αναγνωρίζει ως τέτοιο».Και ενώ τα ΜΜΕ μπορούν και πρέπει να διαμορφώνουν προϋποθέσεις ενίσχυσης του δημοκρατικού ελέγχου της κοινωνίας πάνω στην εξουσία, εντούτοις στην πλειοψηφία τους υπηρετούν και αναπαράγουν μια φιλοσοφία που καλλιεργεί την αποστασιοποίηση του ανθρώπου από την ίδια τη ζωή και οδηγεί στην παραίτηση του από τη δυνατότητα να διαμορφώνει τη ζωή του, να έχει λόγο στα κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτικά δρώμενα να διεκδικεί και επιδιώκει τη συμμετοχή του στο κοινωνικό γίγνεσθαι.Τα παραδείγματα χειραγώγησης της κοινής γνώμης από τα ΜΜΕ είναι πάμπολλα. Το 1982 μια δημοσιογράφος της «Washington Ρost» βραβεύτηκε για το εξαιρετικό ρεπορτάζ της για το μικρό Τζίμι, ένα οκτάχρονο ηρωινομανή... που δεν υπήρξε ποτέ. Στον πόλεμο του Περσικού ο Μike Deaver πρώην σύμβουλος επικοινωνίας του προέδρου Ρήγκαν επιστράτευσε την κόρη του Πρέσβη του Κουβέιτ στην Ουάσιγκτον για να υποδυθεί μια δήθεν Κουβετιανή νοσοκόμα που διηγόταν με λυγμούς και εξαντλητικές λεπτομέρειες τη βάρβαρη εισβολή Ιρακινών στρατιωτών στο μαιευτήριο της πόλης του Κουβέιτ και την αρπαγή των λεχώνων, αφού πρώτα τους απέσπασαν τα νεογέννητα που κείτονταν νεκρά στο πάτωμα. Οπως χαρακτηριστικά συνήθιζε να λέγει στους δημοσιογράφους του ο μεγιστάνας του αμερικανικού τύπου William Randolph Ηearst: «Μην αφήσετε ποτέ την αλήθεια να σας στερήσει μια ωραία ιστορία».Διαχρονικό παράδειγμα είναι και η εικόνα που παράγεται εκατέρωθεν σε σχέση με τους Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους. Προβάλλεται η Ελληνική υπεροχή και ηθική έναντι της «αιώνιας» Τουρκικής βαρβαρότητας με ταυτόχρονη συντήρηση της άγνοιας για την Τουρκική και Τ/κ πραγματικότητα, ιστορική και σύγχρονη.Τα ίδια βέβαια, απολύτως ανάλογα και χειρότερα αναπαράγονται στην άλλη πλευρά για να έχουμε την εκατέρωθεν καλλιέργεια ή ανοχή του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού.Η τηλεόραση δίνει γύρω στις 28 εναλλασσόμενες εικόνες ανά δευτερόλεπτο με παράλληλη εναλλαγή εκπομπής φωτός έτσι που ο τηλεθεατής τελεί σχεδόν σε κατάσταση ημιύπνωσης. Αυτή η αλληλοδιαδοχή εικόνων δεν είναι άμεσα αντιληπτή από τη συνειδησιακή λειτουργία και περνά στο υποσυνείδητο. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος «πλύσης εγκεφάλου» πράγμα που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη φοβερή ισχύ της τηλεόρασης με συγκεκριμένο παράδειγμα την επίδραση που ασκεί στην ανάπτυξη φαινομένων όπως η βία στην κοινωνία.Το κοινό και κυρίως οι νέοι είναιευαίσθητοι, για διάφορους λόγους, στις θεαματικές-αξιοπερίεργες πράξεις που παρουσιάζονται από τα ΜΜΕ. Για τον ίδιο λόγο τα ΜΜΕ και ειδικότερα τα τηλεοπτικά είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στην προβολή τέτοιων περιστατικών. Μια έρευνα του Συνδέσμου «Ψυχική Υγεία για Ολους» κατέδειξε ότι από τα κυπριακά τηλεοπτικά κανάλια μεταδίδονται πάνω από 10,000 σκηνές βίας το χρόνο. Το «Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας» των ΗΠΑ συνοψίζοντας τα αποτελέσματα πέραν των 2500 σχετικών ερευνών κατέληξε ανάμεσα σε άλλα στα εξής πολύ ενδεικτικά συμπεράσματα:1. Οσο πιο συστηματικά και συχνά παρακολουθούν σκηνές βίας, τόσο πιο πολύ επηρεάζονται οι θεατές. Αυτό συμβαίνει κατ' εξοχήν σε πρόσωπα με περισσότερο ευεπηρέαστη προσωπικότητα και κατά πρώτο λόγο στα παιδιά που έχουν αδιαμόρφωτη προσωπικότητα.2. Η επίδραση της βίας της τηλεόρασης στα παιδιά μπορεί να είναι βαριάς μορφής και παρατεταμένης διάρκειας.3. Η συστηματική προβολή της βίας ως μέσου επίλυσης όλων των ανθρώπινων διαφορών δημιουργεί την εντύπωση, ιδίως στα παιδιά που δεν διακρίνουν μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, ότι οι σχέσεις των μελών των κοινωνιών είναι αποκλειστικά σχέσεις βίας και προσωπικής επικράτησης με αλληλοεξόντωση.Η ανάπτυξη λοιπόν των ΜΜΕ στη σύγχρονη εποχή δίνει δύο παράλληλες δυνατότητες:Πρώτη: Τα ΜΜΕ να εξελιχθούν στο μεγάλο αδελφό που θα καθυποτάξει τον άνθρωπο και τον πλανήτη, οδηγώντας στην αναστροφή του πολιτισμού και στην πλήρη χειραγώγηση της ανθρώπινης κοινωνίας.Δεύτερη: Τα ΜΜΕ να μετατραπούν σε ζωτικό μοχλό πολιτισμικής ανάτασης και ανάπτυξης με τη διαμόρφωση ενός σωστού θεσμικού πλαισίου λειτουργίας και με την συστηματική προσπάθεια όλων των δημοκρατικών δυνάμεων της κοινωνίας.Το αποτέλεσμα θα εξαρτηθεί από την ισχύ της αντίστασης της κοινωνίας και των οργανωμένων συνόλων και τη δυνατότητα τους να δημιουργήσουν προϋποθέσεις αξιοποίησης της σύγχρονης τεχνολογίας προς το συμφέρον του ανθρώπου.

Προϋποθέσεις ανάπτυξης του θετικού ρόλου των ΜΜΕ

Μερικές από τις προϋποθέσεις ανάπτυξης του θετικού ρόλου των ΜΜΕ είναι:1. Περαιτέρω ανάπτυξη του υφιστάμενου νομικού και θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των ΜΜΕ.2. Υιοθέτηση ενός κώδικα δεοντολογικής συμπεριφοράς των ΜΜΕ και ενίσχυση του ΕΣΡ ως θεματοφύλακα για την εφαρμογή του.3. Καλλιέργεια του ποιοτικού κριτηρίου του απλού αναγνώστη, ακροατή και τηλεθεατή. Προς αυτή τη κατεύθυνση σημαντικό ρόλο έχει να διαδραματίσει το εκπαιδευτικό σύστημα στο βαθμό που οφείλει να καλλιεργεί ανθρώπους με κριτικό πνεύμα και να δίδει την απαραίτητη πληροφόρηση προς την κατεύθυνση της απομυθοποίησης της «αλήθειας» των ΜΜΕ. Ήδη η Ανεξάρτητη Αρχή απέστειλε μήνυμα προς όλους τους σταθμούς να συμπεριλάβουν στα νέα τους προγράμματα εκπομπές λόγου και πολιτισμού ώστε από τη νέα σεζόν να αναβαθμιστεί το τηλεοπτικό τοπίο. Στην επέτειο των 20 χρόνων των ιδιωτικών καναλιών και ενώ αυτά λειτουργούν ακόμη υπό το καθεστώς της ομηρίας της «προσωρινής νομιμότητας», το ΕΣΡ ζητά από τα κανάλια να εντάξουν στο πρόγραμμα τους μία τουλάχιστον σειρά λόγου και πολιτισμού 15 επεισοδίων και μία ακόμη, επίσης σε 15 επεισόδια, για την προβολή της ορθής χρήσης της ελληνικής γλώσσας. Η απαίτηση του ΕΣΡ υποστηρίζεται θεσμικά από την υποχρέωση των καναλιών σύμφωνα το άρθρο 15 παράγραφος 2 του Συντάγματος και το νόμο 2328/9501.4. Ενίσχυση της πολυτεμαχισμένης ιδιοκτησίας των ΜΜΕ γεγονός που θα δημιουργήσει προϋποθέσεις για τη πραγματική ανεξαρτησία και πολυφωνία.Ενα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα καταδεικνύει την αναγκαιότητα μιας τέτοιας ρύθμισης. Ο μεγιστάνας των ΜΜΕ της Αυστραλίας Rubert Μurdoch έχει σήμερα στην κατοχή του περίπου εκατό εφημερίδες και αρκετούς τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς. Πρόκειται για μια αυτοκρατορία η οποία ενέπνευσε και το σενάριο της τελευταίας ταινίας του James Βond με τίτλο «Το αύριο ποτέ δεν πεθαίνει» όπου ένας μεγιστάνας των ΜΜΕ είναι έτοιμος να κηρύξει τον πόλεμο στην Κίνα προκείμενου να τον μεταδώσει σε αποκλειστικότητα από τα κανάλια του.5. Οικονομική και θεσμική στήριξη της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης ώστε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών, να διασφαλιστεί η δημοκρατική και αξιοκρατική διαχείριση της.6. Εμπλοκή των ίδιων των λειτουργών των ΜΜΕ, δηλαδή των δημοσιογράφων μέσω της Ενωσης Συντακτών, στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενός σωστού πλαισίου λειτουργίας των Μέσων.Μια άλλη διάσταση του θέματος που συζητούμε είναι η σχέση των ΜΜΕ με τους πολιτικούς και την πολιτική, μια σχέση αμφίδρομη μεν που καθίσταται όμως συνεχώς και πλέον ετεροβαρής, σε βάρος της πολιτικής.Οφείλουμε κατ' αρχήν να ασκήσουμε κριτική αλλά και να κάνουμε την δική μας αυτοκριτική γιατί επετράπηκε σε διάστημα μιας πενταετίας, μέσα σε πρωτοφανή σπουδή και προχειρότητα να στηθεί το σκηνικό της ιδιωτικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης.Φαινόμενο θετικό αυτό καθεαυτό αλλά χωρίς κανονισμούς και προϋποθέσεις, χωρίς μηχανισμούς ελέγχου, χωρίς προδεσμεύσεις για την δεοντολογία, χωρίς σαφείς υποχρεώσεις προς τους φορείς της ενημέρωσης και κυρίως τους ιδιοκτήτες, για το περιεχόμενο και την ποιότητα των εκπομπών και των προγραμμάτων τους.Και βρεθήκαμε μπροστά στο δεδομένο να γιγαντώνεται ένας μηχανισμός ενημέρωσης,πληροφόρησης και ψυχαγωγίας χωρίς η κοινωνία να είναι σε θέση να τον ελέγξει μέσο των θεσμών της, να ελέγξει δηλαδή αυτό που υποτίθεται γίνεται γι' αυτή.Αντίθετα, φτάσαμε στο σημείο κάποιοι στο όνομα της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης να είναι σε θέση να ελέγξουν και να επηρεάσουν κοινωνικούς και πολιτειακούς θεσμούς.Σαν αποτέλεσμα:Α. Διαμoρφώθηκε ένα νέο πλαίσιο σχέσης μεταξύ πολιτικών και δημόσιων προσώπων από την μια και ΜΜΕ από την άλλη.Β. Οι πολιτικές εκπομπές και τα πολιτικά ρεπορτάζ επηρεάζονται βαθμιαία από την πίεση του εμπορικού ανταγωνισμού.Γ. Οι έννοιες της δεοντολογίας και της επαγγελματικής συνέπειας άρχισαν να προσαρμόζονται κατά το δοκούν.Δ. Εύκολα και χάριν ακροαματικότητας παραβιάζονται στοιχειώδεις κανόνες λειτουργίας μιας πολιτισμένης πολιτείας.Ε. Ακόμα και κόμματα και οργανωμένα σύνολα, κατ' εξοχήν θεματοφύλακες της νομιμότητας, ανέχονται ή σύρονται στην παραβίαση των νόμων.Στ. Η κατάσταση, πέραν της πολιτικής, επηρεάζει και την ποιότητα ζωής του κάθε πολίτη.Και για να ξεκαθαρίσουμε, άλλο πράγμα η απαραίτητη και αναπόφευκτη δύναμη της τέταρτης εξουσίας, η αποκάλυψη αξιοκατάκριτων συμπεριφορών και απαράδεκτων καταστάσεων και άλλο η εξυπηρέτηση στόχων που δεν έχουν καμιά σχέση με την ενημέρωση της κοινής γνώμης και την δεοντολογία του λειτουργήματος και που κατατείνουν σε απαξίωση συλλήβδην της πολιτικής και του πολιτικού κόσμου. Και οφείλουμε να θυμόμαστε ποιοι ήταν, πότε, με ποια μέσα και με ποια θλιβερά αποτελέσματα επεδίωξαν και στο παρελθόν κάτι παρόμοιο.

Διάφανη η πολιτική ζωή

Αναμφίβολα με την έκρηξη στα ΜΜΕ ιδιαίτερα τα ηλεκτρονικά έχει γίνει πιο διάφανη η πολιτική μας ζωή, έχει καταστεί πιο ζωντανό και πιο άμεσο το πολιτικό γίγνεσθαι. Αυτό το γεγονός πρέπει να το αναγνωρίσουμε και γιατί όχι να το χαιρετίσουμε. Ομως και εδώ τα αρνητικά φαινόμενα είναι ουκ ολίγα κα τείνουν να ακυρώσουν το θετικό που τα ΜΜΕ προσφέρουν στην πολιτική ζωή. Χάριν εντυπωσιασμού προβάλλεται η ατάκα και όχι η ουσία. Με το δικαιολογητικό ότι ο χρόνος είναι χρήμα προβάλλεται η επιφάνεια και θάβεται η ανάλυση. Ως πολιτικοί πρέπει να δούμε και τη δική μας στάση όταν χάριν της προβολής πολλές φορές παίζουμε το παιχνίδι των ΜΜΕ. Δεν αντιστεκόμαστε στις πιέσεις και σπεύδουμε να σχολιάσουμε ένα γεγονός πριν καλά καλά το δούμε ή το ακούσουμε, πριν ανταλλάξουμε κάποιες απόψεις με τους συνεργάτες μας. Με τις απανωτές δηλώσεις και αντιδηλώσεις - από τις οποίες προβάλλονται οι κτυπητές κουβέντες- αποδίδεται συνήθως μια εικόνα πολιτικής ζωής που μοιάζει περισσότερο με μόνιμη σύγκρουση και που στο τέλος της ημέρας δημιουργεί αποστάσεις από τη δημόσια ζωή και τα δημόσια πρόσωπα. Γίνεται λόγος για μαύρες λίστες και δεν αντιδρούμε. Αποδεδειγμένα συγκεκριμένοι συνάδελφοι - για να μείνω μόνο στους βουλευτές - είναι μόνιμα ή περιοδικά κομμένοι από το ένα ή το άλλο κανάλι και αυτό δεν μας ενοχλεί. Δεχόμαστε προσκλήσεις για συζητήσεις οι οποίες διατυπώνονται με ένα απαράδεκτα πιεστικό τρόπο «αν δεν έρθεις εσύ, δεν θα ακουστεί η φωνή του κόμματος σου». Κατά συνέπεια δεν χρειάζεται μόνο η κοινωνία να αναπτύξει της αντιστάσεις της αλλά και ο πολιτικός κόσμος, λαμβάνοντας την πρωτοβουλία για την λήψη συγκεκριμένων μέτρων , όπως για παράδειγμα : 1)Να απαγορευθούν άμεσα οι μετρήσεις ακροαματικότητας για τα δελτία ειδήσεων και τις εκπομπές με πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Η πραγματικότητα και η ενημέρωση δεν είναι είδος εμπορεύσιμο.2)Να μην υπάρχει άμεση ή έμμεση διαφήμιση αμέσως πριν και αμέσως μετά, το δελτίο ειδήσεων που θα νοείται ως ένα ενιαίο σύνολο και θα περιλαμβάνει και το οικονομικό και μετεωρολογικό δελτίο.4)Να αποφευχθεί η έντεχνη δημιουργία αισθημάτων με μουσικές υποκρούσεις, διαφορετικούς φωτισμούς, ηχητικά ή οπτικά «τρυκ» και «εφφέ».5)Να απαγορευθεί η είσοδος τηλεοπτικών συνεργείων σε κτίρια ή στον περίβολο δικαστηρίων, φυλακών και νοσοκομείων.6)Να αποσαφηνισθούν η έννοια του επαγγελματικού απορρήτου, η χρήση μαγνητοφώνων και οπτικών μέσων χωρίς τη συγκατάθεση του συνομιλούντος, η υποκατάσταση από τα ΜΜΕ δικαστικών ή αστυνομικών αρχών.Δέος καταλαμβάνει όποιον αναλογίζεται την απέραντη και εν πολλοίς ανεξέλεγκτη ισχύ των μέσων ενημέρωσης. Αντίστοιχη είναι η ευθύνη των πολιτικών, των οργανωμένων συνόλων, των Κομμάτων, της Κυβέρνησης, της Βουλής, συνολικά της πολιτείας και της κοινωνίας απέναντι στα παιδιά, στην νέα γενιά, τους θεσμούς, τις αξίες, την ισοπολιτεία και τη δημοκρατία.Διότι, όπως χαρακτηριστικά είπε ο Θεόδωρος Πάγκαλος «Μες στα θολά και βουρκώδη νερά μιας πολιτικής ή δημοσιογραφικής ζούγκλας φύονται κάθε είδους σαπρόφυτα και κυκλοφορούν με ανοιχτή τη μασέλα τα φασιστοειδή ερπετά της κάθε είδους εκτροπής»