Και ενώ οι ηγέτες των εμπλεκόμενων χωρών πίστευαν ότι ο πόλεμος ήταν υπόθεση λίγων εβδομάδων, κατέληξε να τελειώσει μετά από μια πενταετία, αφού μετατράπηκε από ευρωπαϊκή αναμέτρηση σε παγκόσμια, με την εμπλοκή των αποικιών, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ιαπωνίας. Η διεξαγωγή του πολέμου αποκλειστικά σε ευρωπαϊκό έδαφος και η απρόσμενη παράτασή του, δημιούργησαν στους εμπλεκόμενους σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, ενώ οι ανθρώπινες απώλειες ήταν τρομακτικές. Η περίοδος μέχρι τον επόμενο πόλεμο (μεσοπόλεμος) ήταν εποχή δοκιμασίας για την κοινωνία, η οικονομία παρέπαιε και οι θεσμοί της φιλελεύθερης δημοκρατίας παρήκμασαν. (Hobsbawm 1999 σελ. 19-23, 39-41, Burns 1983 σελ.277-8, Ράπτης 2000 σελ.157, Berstein – Milza 1997 τ.2 σελ.265-6 & 285-6, Narinski-Tchoubarian 2003 σελ. 355, Frank 2003 σελ.359, S.Clough-R.Rapp 1980 σελ.540-1 ).
A. Οι συνθήκες ειρήνης
Ο Μεγάλος Πόλεμος κατέστρεψε νικητές και ηττημένους και μετά τη λήξη του τίποτε δεν ήταν όπως πριν. Οι συνθήκες ειρήνης που υπεγράφησαν, έμοιαζαν περισσότερο με καταδικαστικές αποφάσεις για τους ηττημένους, παρά με διευθέτηση των διαφορών. Αποδείχθηκαν μοιραίες για το μέλλον, καθώς οι ηττημένοι αρνήθηκαν να τις αναγνωρίσουν, γεγονός που καθόρισε την μετέπειτα πορεία τους. Οι σκληροί όροι των συνθηκών άνοιξαν μια περίοδο οικονομικής δυσπραγίας, κοινωνικών προβλημάτων και πολιτικής αστάθειας για το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Ειδικότερα η Συνθήκη των Βερσαλλιών είχε σκοπό την πλήρη εξασθένιση της Γερμανίας. Τέλος, ο επαναπροσδιορισμός της Ευρώπης με βάση την αρχή των εθνοτήτων , που κυριάρχησε κατά την κατανομή των εδαφών των τεσσάρων αυτοκρατοριών που διαλύθηκαν, καθώς και η επιλεκτική εφαρμογή του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των εθνών, προκάλεσε αντιπαραθέσεις και αμφισβητήσεις, που έφθασαν μέχρι τις μέρες μας –με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Παρόλο που οι εταίροι προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα είδος ειρήνης, που θα απέτρεπε ένα νέο ενδεχόμενο πόλεμο, εντέλει απέτυχαν γιατί επικράτησε ο εθνικισμός η μισαλλοδοξία, η εκδίκηση, η αδικία και η αρπακτική διάθεση. Απόρροια όλων αυτών ήταν, όπως θα δούμε παρακάτω, η επιδείνωση της κατάστασης που ήδη είχε δημιουργήσει ο πόλεμος, η εμφάνιση νέων προβλημάτων, αλλά και το ξέσπασμα ενός ακόμα πολέμου σε διάστημα είκοσι ετών. (Hobsbawm 1999 σελ. 49-50, Ράπτης 2000 σελ. 164 & 171, Burns 1983 σελ.297-8 & 301-5 Κολιόπουλος 2000 σελ. 321-5, Narinski-Tchoubarian 2003 σελ. 357, Berstein – Milza 1997 τ.2 σελ. 277-283, Frank 2003 σελ.369- 70)
Β. Τα κοινωνικά προβλήματα
Μια ολόκληρη γενιά χάθηκε στη μηχανή σφαγής, όπως ονομάσθηκαν τα χαρακώματα του «Δυτικού μετώπου». Οι ανθρώπινες απώλειες για όλες τις χώρες ήταν μεγάλες. Παρατηρήθηκε σημαντική λειψανδρία , το ποσοστό των γεννήσεων μειώθηκε, ενώ η θνησιμότητα ήταν μεγάλη, καθώς θύματα υπήρξαν και πολλοί άμαχοι. Οι Γάλλοι έχασαν το 20% των ανδρών στρατεύσιμης ηλικίας. Εάν συμπεριλάβουμε τους τραυματίες, τους ανάπηρους και τους αιχμαλώτους, τότε μόνο ένας στους τρεις Γάλλους επέστρεψε σώος από τον πόλεμο. Οι Βρετανοί έχασαν τους γόνους των ανώτερων κοινωνικά τάξεων, που έδιναν το παράδειγμα στους άνδρες τους ορμώντας πρώτοι στη μάχη, ως επικεφαλής αξιωματικοί. Οι Γερμανοί είχαν τους περισσότερους νεκρούς, συγκριτικά όμως έχασαν λιγότερους άνδρες στρατεύσιμων ηλικιών. Μεγάλες ήταν οι απώλειες και για τη Ρωσία, που έφθασαν τα 6,5 εκατομμύρια αν συνυπολογισθούν και τα θύματα των επαναστάσεων. (Hobsbawm 1999 σελ. 42, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 31, Blum-Rallu 2003 σελ. 427-9)
Σε πολλούς άνδρες που επέζησαν, ήταν διάχυτο το αίσθημα της απόγνωσης και της απογοήτευσης. Αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα κοινωνικής ενσωμάτωσης εξαιτίας των ψυχολογικών τραυμάτων, της κοινωνικής απομόνωσης και της απαξίωσης. Έτρεφαν μίσος και καχυποψία για τους πολιτικούς που τους έσυραν σ’ αυτή τη σύγκρουση. Tα αντιπολεμικά αισθήματα ώθησαν τους απόστρατους στα σοσιαλιστικά κόμματα που είχαν αντιπολεμικές θέσεις. Η αποκτήνωση του πολέμου τους έκανε να μισήσουν ενσυνείδητα τον πόλεμο. Όσοι όμως δεν στράφηκαν εναντίον του, άντλησαν απ’ αυτόν μια έπαρση και ένοιωθαν μια ανωτερότητα, που τους οδήγησε στην ένταξή τους σε ριζοσπαστικά κινήματα ακροαριστερών ή φασιστικών οργανώσεων. Ο Χίτλερ ήταν ένας από αυτούς. (Hobsbawm 1999 σελ. 43 & 73 & 84, Ράπτης 2000 σελ.166-7, Burns 1983 σελ. 308, Κολιόπουλος 2000 σελ. 320 & 327, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 32, Frank 2003 σελ.367)
Σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα δημιουργήθηκε με τα εκατομμύρια προσφύγων, που εμφανίσθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και μετά απ’ αυτόν, ως αποτέλεσμα της εφαρμογής των συνθηκών ειρήνης. Ο απρόσωπος πόλεμος και οι απόμακρες συνέπειές του για όσους λάμβαναν αποφάσεις σε γραφεία, οδήγησαν σε λυπηρές και επιχειρησιακά αναγκαίες λήψεις αποφάσεων. Νέοι όροι εμφανίσθηκαν για να περιγράψουν φαινόμενα που δεν είχαν προηγούμενο στην Ευρώπη. Η φράση «ανταλλαγή των πληθυσμών» επινοήθηκε, για να περιγράψει τον ξεριζωμό χιλιάδων κατοίκων της Βαλκανικής Χερσονήσου -με αποκορύφωμα τους 1.200.000 Έλληνες της Μικράς Ασίας- προκειμένου να δημιουργηθούν τα «εθνικά» κράτη των συνθηκών, χωρίς την ύπαρξη μειονοτήτων. Η λέξη «άπατρις» χαρακτήριζε τους πρόσφυγες είτε από τις ανταλλαγές πληθυσμών είτε αυτούς που οικειοθελώς εκπατρίστηκαν, εξαιτίας του πολέμου και των επαναστάσεων -υπολογίζεται ότι πάνω από 1.500.000 Ρώσοι εκπατρίστηκαν κατά τη διάρκεια της Ρώσικης επανάστασης. (Ράπτης 2000 σελ.169-170, Hobsbawm 1999 σελ. 74-5, Κολιόπουλος 2000 σελ. 324-5, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 32, Blum-Rallu 2003 σελ.431-3)
Το μεγαλύτερο μέρος των νεκρών στρατιωτών προερχόταν από την αγροτική και αστική τάξη, οι οποίες επλήγησαν ανεπανόρθωτα από τον πόλεμο. Η τάξη των μικροεισοδηματιών (βιοτεχνών, εμπόρων, μικρογαιοκτημόνων) λύγισε από τον πληθωρισμό αλλά και από τις νέες συνθήκες που επέβαλε ο πόλεμος, με την ανάπτυξη της παραγωγής αλλά και την αύξηση της παραγωγικότητας. Η εργατική τάξη καθώς και οι μεσαίες τάξεις των μισθοσυντήρητων και ελεύθερων επαγγελμάτων, υπέφεραν από τη μείωση της αγοραστικής δύναμης των μισθών τους. Υπολογίζεται ότι στη Γαλλία και στη Βρετανία η αγοραστική δύναμη των μισθωτών μειώθηκε κατά 15%, ενώ στη Γερμανία και την Ιταλία κατά 25%. Ορισμένοι όμως επωφελήθηκαν από τον πόλεμο και άντλησαν τεράστια κέρδη, όπως τραπεζίτες, βιομήχανοι, ιδιοκτήτες γης, δημιουργώντας έντονες κοινωνικές αντιθέσεις και μια τάξη «νεόπλουτων». (Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 35-6, Κολιόπουλος 2000 σελ. 329-330, Narinski-Tchoubarian 2003 σελ. 356)
Μια ακόμα μετεξέλιξη ήταν η εμφάνιση της γυναίκας στο κοινωνικό προσκήνιο. Υπερτερώντας αριθμητικά των ανδρών οι γυναίκες, χρησιμοποιήθηκαν στα μετόπισθεν, κυρίως από τις πολεμικές βιομηχανίες και τα αγροκτήματα και συνέβαλαν αποτελεσματικά στη διεξαγωγή του πολέμου. Βελτίωσαν την κοινωνική τους θέση και το κύρος τους, με αποτέλεσμα να χειραφετηθούν, αποκτώντας μέχρι και δικαίωμα ψήφου σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, με πρώτη τη Βρετανία το 1918. (Ράπτης 2000 σελ.167, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 37, Burns 1983 σελ. 308).
Γ. Οι οικονομικές δυσπραγίες
· Ο κρατικός παρεμβατισμός
Ο πόλεμος άφησε τις οικονομίες των κρατών που ενεπλάκησαν προβληματικές, καθώς η διεξαγωγή του υπερέβαινε τις δυνάμεις τους. Οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να λύσουν το δημοσιονομικό πρόβλημα με τον κρατικό παρεμβατισμό και την κεντρική διεύθυνση της οικονομίας –ένα μέτρο που είχε ληφθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου- τη σύναψη εσωτερικών και εξωτερικών δανείων – τα οποία ανήλθαν σε τρομερά ύψη- και την επιβολή άμεσης φορολογίας. Οι κυβερνήσεις καθόριζαν τον όγκο της βιομηχανικής παραγωγής, είχαν τον έλεγχο των εισαγωγών και των εξαγωγών, ρύθμιζαν τις τιμές και τα ημερομίσθια. Η προσπάθεια για κοινωνική πολιτική αύξησε τα εξόδων έναντι των εσόδων και δημιουργήθηκε πληθωρισμός, ο οποίος σε συνδυασμό με την έλλειψη αγαθών και την μείωση των ημερομισθίων, επέφεραν σοβαρά προβλήματα επισιτισμού στους πληθυσμούς. Η αύξηση της κυκλοφορίας του χρήματος, χωρίς αντίκρισμα, οδήγησε στην υποτίμηση των κυριότερων ευρωπαϊκών νομισμάτων, ενώ η αλλαγή του νομίσματος που υιοθετήθηκε από ορισμένες κυβερνήσεις έπληξε κυρίως τις μεσαίες και κατώτερες τάξεις. Παράδειγμα, στη Γερμανία η κυκλοφορία του χρήματος ήταν πενταπλάσια σε σύγκριση με το 1914, ενώ η Γαλλία και η Βρετανία συγκλονίσθηκαν από απεργίες, εξαιτίας της αντιπληθωριστικής πολιτικής των κυβερνήσεών τους. Η Σοβιετική Ένωση για να αντιμετωπίσει την οικονομική κατάρρευση εφάρμοσε μέχρι το 1924 τη Νέα Οικονομική Πολιτική, επιτρέποντας την ιδιωτική βιομηχανία και το εμπόριο, καθώς και την πώληση σίτου στην ελεύθερη αγορά, κατόπιν όμως προχώρησε στην κολεκτιβοποίηση. (Ράπτης 2000 σελ.167, Hobsbawm 1999 σελ. 67-9 &120-3, 143-4 Burns 1983 σελ.307-8, 315, 331, 340, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 17, 33,70-2, Κολιόπουλος 2000 σελ. 311-2 & 328-330, S.Clough-R.Rapp 1980 σελ.543-7)
· Οι πολεμικές αποζημιώσεις
Οι συνθήκες ειρήνης δεν ενσωμάτωσαν στην ευρωπαϊκή οικονομία τη Γερμανία, αλλά της επέβαλαν υπέρμετρες πολεμικές αποζημιώσεις, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να υπάρξει σταθερότητα. Η Βρετανία και η Γαλλία έχασαν, κατά τη διάρκεια του πολέμου, τις επενδύσεις που είχαν στο εξωτερικό, ενώ οι ιδιωτικές αποταμιεύσεις σε πολλές χώρες εξαφανίσθηκαν εντελώς. Αυτή η απώλεια των κεφαλαίων κίνησης οδήγησε στην απαίτηση επιβολής στην Γερμανία, πολεμικών επανορθώσεων με αγαθά, χρεόγραφα και χρυσό, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η ανοικοδόμησή τους και οι κοινωνικές παροχές. Οι ΗΠΑ για να βοηθήσουν τη Γερμανία να αναρρώσει από τον πληθωρισμό και να αντεπεξέλθει στην πληρωμή των αποζημιώσεων, ώστε να μπορέσουν και οι Σύμμαχοι να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους προς τις ΗΠΑ, έθεσαν σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα οικονομικής ενίσχυσης της Ευρώπης. Η Γερμανία, που δέχθηκε το μισό της παγκόσμιας εξαγωγής κεφαλαίων το 1928, ανέκαμψε και έγινε κέντρο αναδιανομής κεφαλαίων των ΗΠΑ. Το δολάριο συγκάλυψε τις πηγές ανωμαλίας στην Ευρώπη και η περίοδος ευφορίας συνέπεσε με μια βιομηχανική ανάπτυξη. Και ενώ οι ΗΠΑ είχαν μετατραπεί σε ρυθμιστή της ευρωπαϊκής οικονομίας δημιουργώντας μια εικονική ευημερία, ολόκληρο το σύστημα κατέρρευσε μετά την οικονομική κρίση της χώρας τους, το 1929. (Burns 1983 σελ.331, Ράπτης 2000 σελ.200, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 45-6, Hobsbawm 1999 σελ.123 & 132-3, Κολιόπουλος 2000 σελ. 328-330, Frank 2003 σελ.370-1,382-3, Narinski-Tchoubarian 2003 σελ. 356, S.Clough - R.Rapp 1980 σελ.549-554)
· Η απώλεια της οικονομικής πρωτοκαθεδρίας
Μετά τον πόλεμο παρατηρήθηκε μείωση της ευρωπαϊκής αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής, εξαιτίας των υλικών καταστροφών και της λειψανδρίας. Το παγκόσμιο εμπόριο διαταράχθηκε, εφόσον μειώθηκαν οι εξαγωγές των ευρωπαϊκών χωρών και έτσι δόθηκε η δυνατότητα σε τοπικές αγορές να αναπτυχθούν, καθώς και η ευκαιρία στις ΗΠΑ να εισχωρήσουν στο διεθνές εμπόριο. Οι οικονομίες που ανέκαμψαν, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας, ήρθαν αντιμέτωπες με τον συνδικαλισμό που απαιτούσε καλύτερα ημερομίσθια, γεγονός που αύξανε το κόστος της παραγωγής των προϊόντων. Τα λίγα ευρωπαϊκά αγαθά έπαψαν να είναι ανταγωνιστικά. Η βρετανικές εξαγωγές ήταν οι μισές το 1921 σε σύγκριση με το 1913, ενώ η βιομηχανική παραγωγή των ΗΠΑ ήταν κατά 22% μεγαλύτερη στο αντίστοιχο διάστημα. Επιπλέον, τα ευρωπαϊκά κράτη προχώρησαν σε εισαγωγές βιομηχανικών πρώτων υλών και ειδών διατροφής, ενώ οι νέοι δασμολογικοί φραγμοί που προέκυψαν με τη δημιουργία νέων κρατών, παρεμπόδισαν τη ροή της παραγωγής και της διανομής. Ο φόβος της πολιτικής αστάθειας που παρεμπόδιζε τη σύναψη διεθνών δανείων, τα ελλειμματικά ισοζύγια, οι διαταραγμένες διεθνείς εμπορικές συναλλαγές και η διαστρεβλωμένη εικόνα από τις επανορθώσεις και τα πολεμικά χρέη, έκαναν αδύνατη την επιστροφή της Ευρώπης στην προ του 1913 διεθνή οικονομική δραστηριότητα. Μετά την απώλεια και των παγκόσμιων αγορών, η Ευρώπη έχασε την οικονομική ηγεμονία που είχε πριν τον πόλεμο, προς όφελος των ΗΠΑ. (Ράπτης 2000 σελ.167, Hobsbawm 1999 σελ. 120-144, Burns 1983 σελ.307-8, 340, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 17, 33,70-2, Κολιόπουλος 2000 σελ. 311-2 & 328-330, S.Clough-R.Rapp 1980 σελ.548-9)
Δ. Οι πολιτικές συνέπειες
· Οι επαναστάσεις
Η έκρηξη της επανάστασης στην τσαρική Ρωσία, μέσα στη δίνη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, συγκλόνισε ολόκληρο τον κόσμο. Η επανάσταση του 1905 δεν είχε αλλάξει σημαντικά πράγματα στη Ρωσία. Ο πόλεμος όμως έδωσε τη χαριστική βολή στο τσαρικό καθεστώς. Η Ρωσία με φανερή την κόπωση του πολέμου και στα πρόθυρα της ήττας, ήταν ώριμη για κοινωνική επανάσταση. Ο λαός μετρούσε τους νεκρούς του από την πείνα και τον πόλεμο. Οι λιποταξίες, οι απεργίες, οι καταλήψεις κτημάτων, καθώς και η αδυναμία της προσωρινής κυβέρνησης να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, οδήγησαν το 1917 τη μειοψηφία των σοσιαλιστών μπολσεβίκων, με επικεφαλής το Λένιν, να «μαζέψουν» την εξουσία που στην ουσία είχε εγκαταλειφθεί. Τα συνθήματα για «ψωμί – ειρήνη – γη» ήταν τα μόνα όπλα που διέθεταν, είχαν όμως απήχηση στο λαό γιατί αυτές ακριβώς ήταν οι ανάγκες του. Ο Λένιν -με βαρύτατους όρους για την εδαφική ακεραιότητα της χώρας - εξασφάλισε την ειρήνη, επέτρεψε στους αγρότες να καταλάβουν τη γη και εξοικονόμησε τα είδη διατροφής με επιτάξεις. Μολονότι οι Σύμμαχοι βοήθησαν τους οπαδούς του τσαρισμού στην αντεπανάσταση -θεωρώντας προδοσία την έξοδο της Ρωσίας από τον πόλεμο και τη χωριστή ειρήνη- το καθεστώς του Λένιν άντεξε και επέζησε, καθώς ήταν η μόνη ικανή και πρόθυμη κυβέρνηση να κρατήσει ενιαία τη Ρωσία και να πραγματοποιήσει τις υποσχέσεις της.(Ράπτης 2000 σελ.175-7, Hobsbawm 1999 σελ.86-92, Burns 1983 σελ. 289-293, Frank 2003 σελ.368-9, Κολιόπουλος 2000 σελ.317-8, Berstein–Milza 1997 τ.3 σελ. 18-23)
Η επανάσταση στη Ρωσία απελευθέρωσε επαναστατικές δυνάμεις σε όλη την Ευρώπη. Σ’ αυτό συνέβαλε η Τρίτη Διεθνής (Κομιντέρν) που ίδρυσε το 1919 ο Λένιν. Σκοπό της είχε να διαδώσει την επανάσταση σε όλη την Ευρώπη, ιδρύοντας και ενισχύοντας οικονομικά, Κομμουνιστικά Κόμματα. Στη Γερμανία, που ήδη συγκλονιζόταν από απεργίες και ταραχές, εξαιτίας των στερήσεων του αποκλεισμού, οι Σπαρτακιστές, που είχαν σχηματίσει το Κομμουνιστικό Κόμμα, διοργάνωσαν μαζική απεργία και έδωσαν το σήμα της ένοπλης εξέγερσης το 1919. Στην Ουγγαρία, το ίδιο έτος ο Μπέλα Κουν έφερε τους κομμουνιστές στην εξουσία, ενώ στην Αυστρία ιδρύθηκε το Αυστριακό Κομμουνιστικό Κόμμα. Στις χώρες των Συμμάχων ξέσπασαν δυναμικές απεργίες και τα εργατικά κόμματα διασπάσθηκαν κάτω από την πίεση της Κομιντέρν. Σε όλες τις χώρες δημιουργήθηκαν Κομμουνιστικά Κόμματα πιστά στη Σοβιετική Ένωση. Βέβαια, τελικά όλα τα επαναστατικά κινήματα απέτυχαν και η αντεπανάσταση θριάμβευσε. Όμως, ο σπόρος της Κομιντέρν ρίζωσε στην Ευρώπη, παρόλο που οι Σύμμαχοι προσπάθησαν να απομονώσουν τη Σοβιετική Ένωση, περιχαρακώνοντάς την από εχθρικά κράτη. (Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 24-8 & 38-9, Frank 2003 σελ.389-392, Ράπτης 2000 σελ.181-2, Κολιόπουλος 2000 σελ. 334-7, Burns 1983 σελ.320 & 329, Hobsbawm 1999 σελ. 49-51 & 94-70)
· Το πλήγμα του φιλελευθερισμού
Από τις πρώτες κιόλας εκλογικές αναμετρήσεις που διεξήχθησαν στη μεταπολεμική Ευρώπη, η φιλελεύθερη δημοκρατία δέχθηκε διμέτωπη επίθεση. Τα αριστερά κινήματα των θαυμαστών της ρωσικής επανάστασης, κυρίως όμως τα δεξιά κινήματα των εθνικιστών, είχαν μεγάλη απήχηση στις μεσαίες και στις αναδυόμενες τάξεις, εφόσον αυτές είχαν πληγεί περισσότερο. Σε χώρες που δεν είχαν μακρά δημοκρατική παράδοση (Αυστρία, Ουγγαρία, Πορτογαλία), σ΄ αυτές που είχαν συντηρητικό ή αγροτικό πληθυσμό (Ισπανία, Πολωνία, Γιουγκοσλαβία) και τέλος σε χώρες με πληγωμένο εθνικισμό και τεράστια οικονομικά προβλήματα (Γερμανία, Ιταλία), η δημοκρατία αμφισβητήθηκε. Στη Ισπανία (1923), στην Πορτογαλία (1926), και τη Λιθουανία (1926), εκλέχθηκαν αυταρχικά καθεστώτα. Στην Γιουγκοσλαβία (1929) και στην Ουγγαρία εγκαταστάθηκαν μοναρχίες. Η Πολωνία είχε από το 1926 μια ήπια στρατιωτική δικτατορία, ενώ η Ελλάδα αντικατέστησε τη μοναρχία με δημοκρατία το 1924, για να την επαναφέρει το 1935. Η πολιτική σκηνή της Ευρώπης υπέθαλπε σημαντικές αλλαγές, καθώς πολλά καθεστώτα αποδείχθηκαν ευάλωτα κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, κυρίως εξαιτίας της μεγάλης οικονομικής κρίσης και της ανόδου των ριζοσπαστικών κινημάτων. Στην Ιταλία, όπου η εκλεγμένη κυβέρνηση παρέπαιε, ο πρώην σοσιαλιστής Μουσολίνι και το φασιστικό κίνημά του προσέγγιζε την εξουσία το 1922, ενώ στο Μόναχο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης το 1923, ο Χίτλερ έγραφε το βιβλίο Ο Αγών μου. (Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ. 24-8 & 38-9, Frank 2003 σελ.389-392, Ράπτης 2000 σελ. 181-2 & 187-8, Κολιόπουλος 2000 σελ. 355-364, Burns 1983 σελ.311-3, Hobsbawm 1999 σελ.145-185)
· Η άνοδος του φασισμού
Ο ιταλικός φασισμός είχε τις ρίζες του στα προβλήματα που ενέκυψαν μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Προκειμένου να πάρει η Ιταλία το μέρος των Συμμάχων το 1915, μετά την έναρξη του πολέμου, της υποσχέθηκαν εδαφικές παραχωρήσεις «αλύτρωτων» περιοχών με ιταλικούς πληθυσμούς. Μετά τη σύναψη των Συνθηκών, οι Ιταλοί θεώρησαν ότι δεν ικανοποιήθηκαν πλήρως από τις παραχωρήσεις, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός συναισθήματος ντροπής και ταπείνωσης, ιδιαίτερα ανάμεσα στους νέους. Επιπλέον, ο βαρύς φόρος αίματος, η ανεργία, ο πληθωρισμός, οι ρημαγμένες από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις βόρειες επαρχίες και το καταχρεωμένο κράτος που επέβαλε αύξηση της φορολογίας και των τιμών, δημιούργησαν απογοήτευση και αντιπάθεια για την ανεπαρκή κυβέρνηση. Η δυσαρέσκεια του πληθυσμού δημιούργησε ένα κλίμα αναταραχής, που αποτυπώθηκε στις εκλογές του 1919 με την ανάδειξη σε τρίτο κόμμα, του κόμματος των σοσιαλιστών, που έτρεφαν συμπάθεια προς τον κομμουνισμό. Την ίδια χρονιά έκανε την εμφάνισή του το κόμμα του Μουσολίνι που είχε σοσιαλιστικές κατευθύνσεις και διακατεχόταν από εθνικισμό. Τα μέλη του προέρχονταν από τις μεσαίες και κατώτερες μεσαίες κοινωνικές τάξεις, ενώ ισχυρή αντιπροσώπευση είχαν οι απογοητευμένοι από την πεζότητα της πολιτικής ζωής, πρώην αξιωματικοί και στρατιώτες του Μεγάλου Πολέμου . Μετά τις εκλογές η χώρα εισήλθε σε μια περίοδο αναταραχών, με απεργίες υποκινούμενες από τους σοσιαλιστές, καταλήψεις εργοστασίων και αγροκτημάτων. Η ιθύνουσα τάξη χρηματοδότησε το κόμμα του Μουσολίνι και το χρησιμοποίησε για να καταστείλει τα εργατικά κινήματα και να συγκρατήσει την άνοδο του κομμουνισμού. Οι ομάδες που οργανώθηκαν σε όλη τη χώρα και ονομάσθηκαν «fasci» , στελεχώθηκαν από νεαρούς εθνικιστές. Εξαπέλυαν διώξεις, κακοποιούσαν και δολοφονούσαν κομμουνιστές, συνδικαλιστές, φιλελεύθερους και καθολικούς. Η άνοδος του Εθνικού Φασιστικού Κόμματος, όπως το είχε ονομάσει ο Μουσολίνι, ήταν ραγδαία. Στις εκλογές του 1924 κέρδισε απόλυτη πλειοψηφία με τη βοήθεια της χρηματοδότησης των μεγαλοβιομήχανων. Η λειτουργία των υπόλοιπων κομμάτων απαγορεύθηκε και το Κοινοβούλιο παραγκωνίσθηκε. Το 1926 ο Μουσολίνι είχε ολοκληρώσει τον ιταλικό φασισμό. (Ράπτης 2000 σελ.160 & 188-9, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ.55-8, Burns 1983 σελ.323-7, Κολιόπουλος 2000 σελ. 341-4, Frank 2003 σελ.392-3, Hobsbawm 1999 σελ.153-167).
Η άλλοτε κραταιά Γερμανία αντιμετωπίσθηκε από τους Συμμάχους, ως η αποκλειστικά υπεύθυνη για τον πόλεμο και ερήμην της καταδικάσθηκε σε ηθική ταπείνωση, οικονομική εξόντωση και κοινωνική απομόνωση. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών ουδέποτε έγινε αποδεκτή στη συνείδηση των Γερμανών. Δημιούργησε μια απογοήτευση, μια πικρία και ένα συναίσθημα εκδίκησης στους πολίτες, για την αποστερημένη αξιοσέβαστη θέση που κατείχε η χώρα τους. Τα αναδυόμενα κόμματα της ριζοσπαστικής δεξιάς απευθύνονταν σ’ αυτούς τους ανθρώπους με εθνικιστικές θεωρίες και προσέλκυσαν οπαδούς από τα κατώτερα και μεσαία στρώματα, με σημαντική αντιπροσώπευση πρώην αξιωματικών. Αναπτύχθηκαν ως αντίδραση απέναντι στα σοσιαλιστικά εργατικά κινήματα και στον φόβο του κομμουνισμού. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης , μια αναγκαστική κυβέρνηση συνασπισμού των κυριότερων πολιτικών δυνάμεων της χώρας, που συγκροτήθηκε το 1918, χρεώθηκε με όλα τα δεινά που ακολούθησαν τον πόλεμο: την κομμουνιστική επανάσταση των Σπαρτακιστών, το 1919, τα εθνικιστικά και στρατιωτικά κινήματα -όπως αυτό του Χίτλερ το 1923 στο Μόναχο- και τέλος την οικονομική κρίση της χώρας μετά τη Μεγάλη Ύφεση . Στην τελευταία οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό η πτώση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, γιατί η αδυναμία συνεννόησης κράτους – εργοδοτών – εργατών, είχε σαν αποτέλεσμα οικονομικές και κοινωνικές περικοπές. Η μαζική ανεργία έδωσε τη χαριστική βολή. Αυτό το κλίμα εκμεταλλεύθηκε ο Χίτλερ με το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα των Εργατών. Η έξυπνη εθνικιστική προπαγάνδα που εφάρμοσε –ανατροπή του ευρωπαϊκού status quo υπέρ της Γερμανίας και εδαφική επέκταση, οικονομική ανόρθωση, κοινωνικές παροχές, πλήρη απασχόληση για όλους- είχε πλατιά απήχηση μετατρέποντάς το σε μαζικό κόμμα. Στις εκλογές του 1932 έλαβε την πλειοψηφία κερδίζοντας την εμπιστοσύνη και της μεγαλοαστικής τάξης. Οι κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες δεν φρόντισαν να συσπειρωθούν εναντίον του. Ο Χίτλερ διέλυσε τα κόμματά τους το 1933, όταν τέθηκε σε πλήρη εφαρμογή ο ναζιστικός ολοκληρωτισμός . (Ράπτης 2000 σελ.164, 190-3, Hobsbawm 1999 σελ. 153-168, Κολιόπουλος 2000 σελ.346-350, Burns 1983 σελ.329-334, Narinski-Tchoubarian 2003 σελ. 357, Frank 2003 σελ.371-2 & 394, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ.72-9).
Συμπεράσματα
Τα κοινωνικά προβλήματα και οι οικονομικές κρίσεις που δημιουργήθηκαν μετά τον πόλεμο, αλλά και η εφαρμογή των αμφισβητούμενων συνθηκών ειρήνης, έφεραν τα κράτη στα όριά τους και προλείαναν το έδαφος για την επικράτηση των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Οι οπαδοί τους προέρχονταν κυρίως από τις τάξεις των ανέργων και των βετεράνων στρατιωτών. Οι μάζες αμφισβητούσαν αυτούς που τους έσυραν στον πόλεμο και αδυνατούσαν να τους βγάλουν από τις οικονομικές κρίσεις, ενώ ταυτόχρονα αναζητούσαν κυβερνήσεις που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλειά και την πρόοδό τους.
Οι επαναστάσεις και οι απεργίες κατέληξαν να είναι ενδημικά φαινόμενα των ευρωπαϊκών χωρών, ενώ τα φιλελεύθερα καθεστώτα και οι θεσμοί της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αμφισβητήθηκαν. Ενισχύθηκαν τα μειοψηφικά κόμματα, ενώ νέα έκαναν την εμφάνισή τους. Οι ιδεολογίες του σοσιαλισμού, του εθνικισμού, του μιλιταρισμού, η πειθώ των ηγετών -Μουσολίνι, Χίτλερ, Λένιν- σε συνδυασμό με τα αντιπολεμικά ή φιλοπόλεμα συναισθήματα, καθώς και η μεγάλη οικονομική κρίση, οδήγησαν στον ολοκληρωτισμό του κομμουνισμού, του φασισμού και του ναζισμού.
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος διαμόρφωσε ένα νέο πρότυπο βίας, που χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα και έσπειρε διχόνοιες και μίση, απ’ όπου ξεπήδησαν νέες και μεγαλύτερες συγκρούσεις στο μέλλον. Επιπλέον, διέλυσε το δυτικό πολιτισμό του 19ου αιώνα που ήταν καπιταλιστικός, φιλελεύθερος, αστικός και ένδοξος, καθώς και την πεποίθηση που είχε η Ευρώπη, ότι ήταν το κέντρο του κόσμου. Τα νέα δεδομένα, όπως διαμορφώθηκαν, την οδήγησαν να χάσει αργότερα και την ανεξαρτησία της, καθώς τέθηκε υπό την κηδεμονία των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Ένας δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ήταν προ των πυλών. (Ράπτης 2000 σελ.167,181-2, 187-8, 222, Narinski-Tchoubarian 2003 σελ. 356, Hobsbawm 1999 σελ.80, Frank 2003 σελ. 370-1, Berstein – Milza 1997 τ.3 σελ.34)
Αναρτήσεις
