Πέμπτη 30 Ιουλίου 2009

ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ
Β΄ ΜΕΡΟΣ

1. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ

Το κράτος των Λακεδαιμονίων είναι το μεγαλύτερο από τα μικρά ελληνικά κράτη της κλασικής εποχής, νότια της Μακεδονίας. Καλύπτει τα δύο πέμπτα της Πελοποννήσου, δηλαδή 8.400 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Σε αυτήν την έκταση είναι αρκετά φυσιολογικό να συναντήσει κανείς μια γεωγραφική και κοινωνική δομή σύνθετη. Η διατήρηση παρόμοιου εδαφικού συνόλου έχει επίσης επιφέρει τη διατήρηση ενός ξεχωριστού πολιτικού συστήματος.
Ο συνταγματικός μύθος των Λακεδαιμονίων τους θέλει αργοπορημένους επισκέπτες της Πελοποννήσου, αφού θεωρούνταν απόγονοι του Δώρου, ερχό¬μενοι από το Νότο μετά την πτώση των μυκηναϊ¬κών βασιλείων οι κάτοικοι της νότιας Πελοποννή¬σου, την πρώτη χιλιετία, θεωρούνταν συνεπώς όλοι τους Μεσσήνιοι, Λακεδαιμόνιοι και Αργείοι, όπως επίσης και οι Δωριείς.
Παρά ταύτα, οι μύθοι που γνωρίζουμε αναφέρο¬νται σε μινωικούς πληθυσμούς, που εγκαταστάθηκαν στον Ταΰγετο (ακρωτήριο Ταίναρο) και στη συ¬νέχεια εκδιώχθηκαν (ίδρυση της θήρας και της Μήλου).
Συνολικώς λοιπόν πρόκειται για κατοίκηση ενός έθνους ομογενούς. Αν και οι Λακεδαιμόνιοι είχαν μια κοινωνική δομή έντονα διαφοροποιημένη και απόλυτα άνιση.
Α. Πρώτα δεδομένα
Μέσα από το μύθο διακρίνουμε την πορεία mr διαφοροποίησης. Πράγματι οι Δωριείς της Λακω¬νίας, την ίδια στιγμή που οι άλλες ελληνικές πό¬λεις ανακάλυπταν ένα καινούργιο επεκτατικό δρό¬μο με μία κίνηση που ονομάσουμε αποίκηση, ε¬φορμούν στη γειτονική Μεσσήνη και οίον κάμπο της Στενυκλάρου και του Αυλώνα- η Κάτω Μεσση¬νία δεν φαίνεται να ανήκε ποτέ στο Βασίλειο του Κρεσφόντη και χωρίς αμφιβολία είχε στραφεί προς τους Ηρακλειδείς της Σπάρτης - αντίθετα η κα¬τάσταση στην περιοχή της Πύλου δεν είχε ξεκαθα¬ρίσει. Η διαιρεμένη Μεσσηνία ήταν εύκολο θήραμα και οι Λακεδαιμόνιοι δεν έχασαν την ευκαιρία. Σ’ αυτή τη χρονική περίοδο τοποθετείται η πο¬ρεία διαφοροποίησης των κοινωνικών δομών με τη μορφή που τις γνωρίζουμε. Από τη μία πλευρά οι ηττημένοι Μεσσήνιοι γίνονται Είλωτες, προορι-σμένοι να καλλιεργούν τη γη και να υπηρετούν μια πολιτικοστρατιωτική τάξη, τους Σπαρτιάτες, Οι τελευταίοι, δε, προσδιορίστηκαν μέσα από ένα σύ¬στημα που αντανακλά¬ται στο μύθο της ίδρυσης του Τάραντα.
Ο Τάραντας ιδρύθηκε στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. από εξόριστους Λακεδαιμονίους, τούς αποκα¬λούμενους Παρθενίες. Πράγματι, στο τέλος του πολέμου έπρεπε να μοιραστούν τους καρπούς της νί¬κης και να οριστούν οι κατηγορίες εκείνες που μπορούσαν να απαιτήσουν έναν κλήρο. Εγκρίθη¬καν μονό οι γόνοι μιας ορισμένου τύπου οικογένει¬ας. Σ m συνέχεια η συγκεκριμένη κατηγορία θα α¬ναγνωρίσει σαν νόμιμα τέκνα μόνο ία παιδιά που προέρχονται από το γάμο ενός Σπαρτιάτη και μιας θυγατέρας Σπαρτιάτη.
Το κριτήριο που επελέγη για να καθοριστεί η προνομιούχος κατηγορία, κριτήριο που δεν γνωρίζουμε, είχε συνεπεία ένας αριθ¬μός υποψηφίων να μην αναγνωριστούν ως νόμιμα παιδιά νόμιμου γάμου και άρα ικα¬νοί να εισέλθουν στο σύστημα ιδιοκτησίας που δη¬μιουργούσαν. Οι Παρθενίες από το να υποστούν αυτό το μειωτικό καθεστώς προτίμησαν να φύγουν και να ιδρύσουν τον Τάραντα. Στα τέλη λοιπόν του 8ου π.Χ. αιώνα έχουμε κιόλας τρεις μεγάλες κατηγορίες: Τους Σπαρτιάτες, μια πολύ κλειστή κάστα, ενδογαμική, κυρίαρχη της πολιτικής, σχηματισμένη από ιδιοκτήτες TGJV πλουσιότερων γαιών κατ εξαρτημένων στρωμάτων. Τους περίοικους, ελευθέρους πληθυσμούς, που ζούσαν σε κοινότητες γύροι από τη Σπάρτη, ιδιαίτερα στα βουνά και ία ακρωτήρια. Η κατοίκηση του ακρωτηρίου Ακρίτας διαφυλάχθηκε με την ε¬κεί εγκατάσταση των κατοίκων της Ασίνης που εκδιώχθηκαν από την Αργολίδα και μετά από ιούς κατοίκους του Ναυπλίου που εγκαταστάθη¬καν στη Μεθώνη. Τους Είλωτες, που αν και η θε¬σμική τους θέση προϋπήρχε, στο εξής εξελίσσο¬νται στο σημαντικότερο αριθμητικά πληθυσμό του συστήματος, κατ δύσκολα κατατάσσονται σε κατη¬γορία, ευρισκόμενοι μεταξύ ελευθερίας κατ σκλα¬βιάς.
Β. Η σπαρτιατική κοινωνία υπό το φως των Μηδικών πολέμων. Οι Είλωτες
Οι Είλωτες πολύ συχνά εμφανίζονται να περιστοιχίζουν τους Σπαρτιάτες κυρίους τους. Λογικά, δεν μάχονταν. Παρά ταύτα είναι αναμφισβήτητο ότι ο Ηρόδοτος (9, 28) ρητά τους καταμετρά σαν μα¬χητές στις Πλαταιές και ότι είχαν το μνήμα τους (Ηρόδοτος. 9, 85)• συνεπώς μπορεί να υποτεθεί πως ο' αυτή την περίπτωση οι Σπαρτιάτες προχώρησαν σε μαζική στρατολόγηση. Οι Είλωτες είναι μεν μη ελεύθεροι, από την άλλη όμως είναι το ίδιο Λακε¬δαιμόνιοι ή Μεσσήνιοι όσο και οι Σπαρτιάτες ή οι Περίοικοι. Δεν πρόκειται για υποτελείς, αλλά για άτομα με κατώτερη κοινωνική θέση. Συνεπώς μπο¬ρεί να κληθούν να υπερασπιστούν, ενάντια σε κά¬θε ξένο εισβολέα. τους θεούς τους, την περιουσία τους, τις οικογένειες τους. Ωστόσο, τους βλέπουμε να παρατάσσονται όχι ως οπλίτες αλλά ως ελαφρά τμήματα. Το κράτος των Λακεδαιμονίων κατορθώ¬νει, χωρίς να χρησιμοποιηθούν Είλωτες, να επι¬στρατεύει ικανό αριθμό ελεύθερων ανδρών για το σχηματισμό της ισχυρότερης φάλαγγας οε όλη την Ελλάδα. Οι Αθηναίοι παρέταξαν πράγματι 8.000 ο¬πλίτες στις Πλαταιές, οι Λακεδαιμόνιοι 10.000. Επιπλέον ο οπλισμός των οπλιτών απαιτεί ένα ο¬ρισμένο επίπεδο ικανότητας και ενάσκησης.

Οι Περίοικοι
Οι Περίοικοι είναι ελεύθεροι άνθρωποι εγκατε¬στημένοι σε ορεινές περιοχές που περιβάλλουν τις πεδιάδες πλην ίσως της Μεσσηνίας, όπου μεγάλες περιοικίδες περιοχές καταλαμβάνουν τη Μακαριά (κάτω πεδιάδα του Πάμισου). Το μεγαλύτερο μέρος της γης είναι ελάχιστα ευνοϊκό σε μεγάλες καλλιέργειες δημητριακών κατ ιδιαίτερα στην εκμε¬τάλλευση των ελαιόδενδρων. Οι Περίοικοι έχουν Είλωτες σε μικρό και γενικά ανεπαρκή αριθμό, τό¬σους όσους χρειάζεται ο ιδιοκτήτης ώστε να απασχολείται μονός του. Οι ρίζες τους ποι¬κίλλουν στο λακεδαιμονιακό κράτος του 5ου αιώνα π.Χ. Στο σύνολό τους θεωρούνται Δωριείς στη Λακωνία και στη Μεσσηνία• ωστόσο ορισμένοι είναι Αρκάδες ό¬πως οι Σκιρίτες, άλλοι θέλουν να θυμούνται ότι υ¬πήρξαν φιλοξενούμενοι των Σπαρτιατών, όπως οι Περίοικοι του ακρωτηρίου Ακρίτας. Οι Σπαρτιάτες θα υποδεχθούν παρομοίως στη Θυρεατίδα. νοτίως του Αργούς, το 431 π.Χ., τους Αιγινήτες (τουλάχι¬στον όσους αποδέχθηκαν την υποταγή τους στο σύ¬στημα) τους διωγμένους από τον τόπο τους. την Αί¬γινα, από τους Αθηναίους. Ο Ηρόδοτος βλέπει στους Ορειάδες (κοντά στην πόλη Πρασιαί) Ίωνες «που έγιναν Δωριείς» από τους Αργείους. Ούτως η άλλως παντού εφαρμόζονται οι ίδιοι νομοί. Οι Πε¬ρίοικοι είχαν στενούς δεσμούς με τους βασιλείς στους οποίους όφειλαν το βασιλικό φόρο υποτέλει¬ας, εκτάσεις γης στις παλιές πόλεις τους και επι-κήδειες τιμές. Προφανώς ήταν υπόλογοι σε αυτούς, παρ’ ότι στην κλασική εποχή οι Έφοροι είναι υ¬πεύθυνοι για την αστυνόμευση σε όλη την επικρά¬τεια των Λακεδαιμονίων.
Οι Σπαρτιάτες
Πρόκειται για μία ομάδα σκληρά επιλεγμένη α¬πό τη γέννηση τους, που η εκπαίδευση τους προετοιμάζει για πόλεμο (εφηύραν τη δημόσια εκπαίδευση, συμπεριλαμβανομένων των κοριτσιών), για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις. Έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή αυτά της συμμετοχής στη συνέλευση και την ψηφοφορία, καθώς επίσης της υποψηφιότητας στα αξιώματα. Έχουν κατοικία σε ένα από τα πέντε χωριά που αποτελούν τη Σπάρτη και γαιοκτησίες στις πεδιάδες της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Κυριαρχούν στην κοινωνία, αφού οι πλουσιότερες εκτάσεις γης είναι στα χεριά τους. καλλιεργημένες γι’ αυτούς από τους Είλωτες. Ωστόσο, ορισμένοι είναι σημαντικότεροι από ιούς άλλους και είναι γνωστό ότι υπήρχαν ανάμεσα τους ομάδες όπως οι Ηρακλειδείς, ιδιαίτερου κύρους.
Στη μάχη των Πλαταιών, ο Ηρόδοτος τους απαριθμεί ξεχωριστά. Στο στρατό εκείνη την ήμερα σχημάτιζαν ένα σώμα οπλιτών από 5.000 άνδρες, σε απόσταση από τους Περίοικους και θεωρούμενο α¬νώτερης αξίας. Παράλληλα, χωρίς να εκτελούν χρέη κωπηλατών παρά μόνο αυτά των στρατευμέ¬νων ναυτικών κατ αξιωματικών, ένας ορισμένος α¬ριθμός από αυτούς συνόδευε τον Λεωτυχίδη στη θάλασσα. Αν κρατήσουμε τον αριθμό των 8.000 στρατιωτών που έδωσε ο Δημάρατος, πρέπει να πα¬ραδεχθούμε ότι εκτός από τους αξιωματούχους και τους γηραιότερους οπλίτες που φυλάνε τόν τόπο τους, βρίσκονται όλοι στη μάχη του 479 π.Χ. Ο Ηρόδοτος μας επισημαίνει κάποια χαρακτηριστικά τους. Παρ’ όλη τη στρατιωτική ομοιογένεια τους. έ¬να από αυτά τα χαρακτηριστικά αφορά την άμιλλα.
Οι ένδοξοι
Έτσι αναφέρεται ο Ηρόδοτος κατ’ επανάληψη για τους επονομαζόμενους άλλοτε Τριακόσιους και άλλοτε Ιππείς. Στο στρατό οι Τριακόσιοι αποτελούν μια επίλεκτη ομάδα που μάχεται σε ιδιαίτερα δύ¬σκολες περιστάσεις. Τους βλέπουμε επί το έργον στις Θερμοπύλες γύρω από τον Λεωνίδα. Οι Ιππείς, που τους γνωρίζουμε χάρη στον Ξενοφώντα (Λακ. Πολ. 4, 3), εμφανίζονται σε ένα άλλο πλαί¬σιο από αυτό των μαχών.
Πρόκειται για μια ομάδα επιλεγμένων Σπαρτιατών που υπόκεινται στους Εφόρους, οι οποίοι με τη σειρά τους διορίζουν τους ιππαγρέτες που τους δι¬οικούν και τους στρατολογούν. Στο κείμενο του Ηρόδοτου, οι δυο σχηματισμοί φαίνεται να έχουν διαφορετικές λειτουργίες. Οι Σπαρτιάτες γνώριζαν συνεπώς δύο τύπους ομάδων Τριακοσίων, έναν πο¬λιτικό (με παρουσία ενίοτε στο πεδίο της μάχης, ό¬πως στη Μαντινεία το 418 π.Χ.) και επίλεκτα τμή¬ματα για ειδικές αποστολές.
Ο πόλεμος επιφυλάσσει μια άλλη διάκριση. Μπορεί κανείς να γνωρίσει τη δόξα εν Ζωή, μα ακόμη περισσότερη στο θάνα¬το. Στις Πλαταιές οι Λακεδαιμόνιοι θά-βουν τους νεκρούς τους σε τρεις τάφους (Ηρόδοτος, 9, 33). Ο τρίτος από αυτούς φιλοξενεί τις σορούς των Ειλώτων και το γεγονός αυτό αποδει¬κνύει ότι πράγματι πολέμησαν. Το υπόλοιπο κεί¬μενο θέτει πρόβλημα. Ο πρώτος τάφος υποδέχεται τα λείψανα των Σπαρτιατών, αφού ο Ηρόδοτος ονομάζει τέσσερις από αυτούς, ενώ στο δεύτερο φαίνε¬ται ότι είναι ενταφιασμένοι άλλοι Σπαρτιάτες. Το πλέον λογικό θα ήταν να υπήρχε ένας τάφος για τους Σπαρτιάτες, ένας για τους Περίοικους και ένας για τους Είλωτες, ωστόσο το κείμενο δεν αναφέρε¬ται στους Περίοικους, σαν να μην είχαν λάβει μέρος στις μάχες (ακολουθούσαν σε δεύτερη διάτα¬ξη;). Σε κάθε περίπτωση στον πρώτο τάφο βρίσκο¬νται άνθρωποι άξιοι μιας ιδιαίτερης τιμής, είτε για¬τί πρόκειται για άτομα ιερατικού αξιώματος είτε γιατί η θέση τους, για κάποιο άλλο λόγο, ήταν ή¬δη ανώτερη από άλλους και ο θάνατος τους αγγίζει την ηρωοποίηση.
Οι δειλοί
Η απόδοση τιμών είχε την αντίθετη όψη, που έ¬πληττε όσους είχαν ατιμαστεί. Αυτοί υπέκειντο σε κάθε είδους μειώσεις πολιτικές και προσωπικές. Τόσο ο Ηρόδοτος όσο ο Θουκυδίδης και ο Ξενο¬φών μιλούν για το φαινόμενο αυτό, έκφραση σκληρότητας μιας κοινωνίας που τιμωρεί αυστηρά τις παραλείψεις σχετικά με τους κανόνες που διέ-πουν τα προνόμια της τάξης τους. Αλίμονο σ’ αυτόν που αποκαλείται τρεμουλιάρης. Αν κάποιος θεω¬ρηθεί ότι φοβήθηκε ίο θάνατο, ακόμη και αν είχε τους καλύτερους λόγους αποφυγής ενός άδικου θα¬νάτου, παραδίδεται στην περιφρόνηση της καλής κοινωνίας. Η φαντασία ίων Σπαρτιατών μοιάζει δη¬μιουργική τόσο σε πειράγματα σκωπτικά, με τα οποία τούς σφυροκοπούσαν, όσο και σε συμπεριφο¬ρές περιφρόνησης. Σ’ αυτά ας προσθέσουμε την απώλεια των πολιτικών και αστικών δικαιωμάτων. Ο Θουκυδίδης (5, 34, 2) σημειώνει ότι οι διασωθέντες της Σφακτηρίας, μετά τη διάσωσή τους, βλήθηκαν από αυτό το είδος κοινωνικής καταδίκης. Παρά ταύτα, δεν αποκλείονται από το σώμα των Σπαρτιατών και έπειτα από μία ανδρεία συμπεριφορά μπορούν να αποκαταστήσουν τη χαμένη τιμή τους και τα πλήρη δικαιώματα της θέσης τους. Δεν είναι ατιμία με την έννοια που προσδίδουν στη λέξη οι Αθη¬ναίοι (γι’ αυτό το λόγο ο Θουκυδίδης αναγκάζεται να διευκρινίσει τον όρο), αφού δεν απώλεσαν την ιθαγένεια τους. Οι οπλίτες της Σφακτηρίας ενσωματώθηκαν και πάλι. Παρατηρούμε στο κείμενο του Ξενοφώντα (Λακ. Πολ. 9) ότι συνεχίζουν να συμμετέχουν στην καθημερινή ζωή (συμπόσια, α¬γώνες με μπάλα, χορωδία), αλλά η συμμετοχή τους απαιτεί σκληρές δοκιμασίες.
Οι βασιλείς
Οι Λακεδαιμόνιοι έχουν επικεφαλής του κράτους και ιδιαίτερα του στρατού δύο διαδόχους βασιλείς, απογόνους του Ηρακλή. Είναι επίσης κατά κάποι¬ον τρόπο οι κληρονόμοι του φαινομένου των δίδυ¬μων που οι Διόσκουροι αντιπροσωπεύουν. Εξάλ¬λου, έχουν θρησκευτική εξουσία και είναι οι πρώ¬τοι ιερείς-θυσιαστές της χώρας. Ο Περίοικος μερι¬μνά προσφέροντας για φόρο ένα χοιρίδιον σε κάθε κύηση ζώου. Θυσιάζουν λοιπόν υπέρ της ευημερίας του συνόλου. Ο Π. Καρλιέρ (P. Carlier) βλέ¬πει στο πρόσωπο τους τους μοναδικούς ιερείς της πόλης. Οι ειδωλολατρικές θρησκείες και οι ιεροί χώροι είχαν τους δικούς τους, ωστόσο τις πολιτεια¬κές λατρείες ασκούσε ο βασιλιάς. Σε αυτή την πε¬ρίπτωση διαφωτίζεται το γεγονός που ήθελε έναν μόνο από τους βασιλείς να μπορεί να εκστρατεύει όταν οι εκστρατείες έχουν μια διάρκεια.
Πράγματι κατέχουν σημαντική στρατιωτική ισχύ. Ένας βασιλιάς οδηγεί το στρατό στην εκστρατεία όπου όλοι του οφείλουν υποταγή. Δεν είναι αυτός που κηρύσσει πόλεμο η ειρήνη, αλλά κατευθύνει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και, όντως, οι Αρχίδα¬μος, Άγης και Αγησίλαος αποτελούν μεγάλες προ¬σωπικότητες. Επιπλέον, οι βασιλείς, όταν η διαδο¬χή εξελίσσεται ομαλά, έχουν λάβει ειδική αγωγή, ικανή να τους προετοιμάσει στη διοίκηση.
Οι πολιτικές εξουσίες τους είναι λιγότερο προ¬φανείς και φαίνεται να εξαρτώνται από την προσωπικότητα και την ικανότητα των προσώπων. Ο θάνατος τους συνεπάγεται εξαιρετική κηδεία, που τους κατατάσσει στην τάξη των ηραίων. Έχουν δι¬καίωμα σε τελετή ταφής και μνήμα.
Γ. Τέλος και αρχή του 5ου αιώνα π.Χ.
Η κοινωνία χαρακτηρίζεται από μια παράλληλη κίνηση, από τη μια διαρκείας στις δομές της και α¬πό την άλλη βαθιών κοινωνικών αλλαγών.
Στη Μαντινεία το 418 π.Χ. ο στρατός των Λακεδαιμονίων, όπου Περίοικοι και Σπαρτιάτες ενώθηκαν (εκτός της ιδιάζουσας περίπτωσης των Σκιριτών), ενισχύθηκε από οπαδούς του Βρασίδα και α¬πό Νεοδαμώδεις. Ξέρουμε ότι, προηγουμένως, οι οπαδοί του Βρασίδα μαζί με τους Νεοδαμώδεις εί¬χαν εγκατασταθεί στο Λέπρεον, και το σώμα που α¬παιτήθηκε από τους Ελατούς αποδεικνύει ότι ήταν μία χιλιάδα (ένας λόχος από οπαδούς του Βρασί¬δα κατ ένας από Νεοδαμώδεις).
Οι Βρασίδειοι (Είλωτες οπλισμένοι σαν οπλίτες για να ακολουθήσουν τον Βρασίδα στη Θράκη) ή¬ταν 700 στην αρχή (δηλαδή ένας λόχος ενισχυμέ¬νος). Χωρίς αμφιβολία δεν επέστρεψαν όλοι και αντικαταστάθηκαν από στρατευμένους άλλης κα-τηγορίας. Δεν είναι γνωστός ο αριθμός των Νεοδαμωδών παρόντων στη Μαντινεία: εύλογο είναι ότι πρόκειται για αυτούς στο Λέπρεον, άρα περί¬που 500. Στα πρώτα χρόνια του 4ου αιώνα π.Χ. θα δούμε τον Αγησίλαο να αναχωρεί για την Ασία με 2.000 Νεοδαμώδεις. Μπόρεσαν συνεπώς να στρα¬τολογήσουν ένα σώμα σημαντικό.

Ποιοι είναι οι Νεοδαμώδεις;
Η γενικότερη απάντηση είναι ότι πρόκειται για απελεύθερους Είλωτες. Η απάντηση αυτή φαίνεται να επανεξετάστηκε. Στη διάρκεια αυτής της περιό¬δου έχουμε να κάνουμε δύο φορές με περιπτώσεις απελευθερωμένων Ειλώτων. Την πρώτη φορά, πριν να πολεμήσουν, αυτοαναγορεύονται ελεύθεροι και με τίμημα τη ζωή τους. Τη δεύτερη φορά πολε¬μούν σαν οπλίτες και απελευθερώνονται και γίνο¬νται... οπαδοί του Βρασίδα. Επιπλέον, κατά την ει¬σβολή στη Λακωνία το 370/369 π.Χ. (Ξενοφών, Ελληνικά 3.1, 4) αναγγέλλεται στους Είλωτες που θα δεχθούν να ενσωματωθούν οίον τακτικό στρατό ότι θα είναι ελεύθεροι... και από εκείνη τη στιγμή δεν βλέπουμε να εμφανίζεται πια ο όρος Νεοδαμώδης. Με άλλα λόγια, οίο εξής κάθε φορά που περιμένουμε λογικά να δημιουργούνται Νεοδαμώδεις, διαψευδόμαστε.
Άρα είναι φανερό πως μπορούμε να αμφισβητή¬σουμε την άποψη ότι οι Νεοδαμώδεις είναι Είλω¬τες προσφάτως ελευθερωμένοι, χωρίς προηγουμέ¬νως να έχουν προσφέρει κάποιες υπηρεσίες. Κλί¬νω λοιπόν προς την υπόθεση ότι οι Νεοδαμώδεις είναι Σπαρτιάτες ουσιαστικά, που κάποια στιγμή ε¬γκατέλειψαν ένα δάμο (το συγκεκριμένο πολιτικό σώμα) και ίδρυσαν ένα νέο δάμο χωρίς πολιτικά δικαιώματα.
Ποιο γεγονός μπορεί να οδήγησε σε αυτό το φαι¬νόμενο: Ο πόλεμος της Μεσσηνίας αναμφίβολα. Πράγματι, έπειτα από αυτόν μειώνεται το σώμα των Σπαρτιατών. Το κλειδί ιοοις να βρίσκεται στον Αρι¬στοτέλη, που επισημαίνει ότι τα συσσίτια στην Κρήτη πληρώνονται από τα εισοδήματα των δημο¬σίων κτημάτων και από τους καταβαλλόμενους φό¬ρους υποτέλειας από ιούς Περίοικους που τους εξο-μοιώνει με τους Λάκωνες Είλωτες (Πολιτικά: 1272 ά.). ενώ στη Λακεδαίμονα, οι Σπαρτιάτες οφείλουν να καταβάλλουν τη συνδρομή τους από το καθαρά δικό τους εισόδημα, αλλιώς εκπίπτουν των πολιτι¬κών δικαιωμάτων τους. Ο Ηρόδοτος τοποθετεί τα συσσίτια μέσα στους θεσμούς που οι Λακεδαιμόνιοι μέσω του Λυκούργου δανείστηκαν από την Κρήτη στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Αν παραδεχθούμε ότι ο τρίτος Μεσσηνιακός πόλεμος δεν είχε μοναδική συνέπεια την αναχώρηση των εξεγερμένων, αλλά και την οικονομική ελάφρυνση για όσους παρέμει¬ναν, τότε μπορούμε να έχουμε την εξήγηση του φαι¬νομένου, αφού οι ελαφρύνσεις αφορούσαν όχι τις ο¬φειλόμενες εισφορές προς το γαιοκτήμονα, αλλά αυτές προς το κράτος για τα συσσίτια. Εξ αυτού, πο¬λύ γρήγορα, κάποιοι Σπαρτιάτες αποκλείστηκαν α¬πό το πολιτικό σώμα που αποτελούνταν έως τότε α¬πό πλούσιους και φτωχούς (το δάμος) και έγιναν Νεοδαμώδεις, δηλαδή μέλη μιας νέας κατηγορίας δάμου. Αυτό επιφέρει και άλλες κοινωνικές ιδιαι¬τερότητες, όπως για παράδειγμα τον περιορισμό του αριθμού των κληρονόμων στην κυρίαρχη κάστα και τον πολλαπλασιασμό των «νόθων». Επίσης αυτές οι ελαφρύνσεις δικαιολογούν τον αριθμό νέων ανάμε¬σα στους Είλωτες (Θουκυδίδης 5, 80, 3). λιγότερο οικονομικά συνθλιμμένων από πριν.
Οι Νεοδαμώδεις, φτωχά μέλη της κυρίαρχης ο¬μάδας, σταδιακά βρέθηκαν στο περιθώριο, μετά τον τρίτο Μεσσηνιακό πόλεμο, Ομοίοι, από αδυναμία να κρατήσουν τη θέση τους, και ανασυντάχθηκαν σε νέα κατηγορία παραμένοντας ωστόσο κατά κά-ποιο τρόπο «παθητικοί πολίτες». Και είναι λογικό να καλούν αυτούς να υπηρετήσουν στρατιωτικά σε περιπτώσεις ανάγκης παρά μια άλλη κατηγορία. Η τάξη τους αυξάνεται προοδευτικά όσο οι Ομοίοι λιγοστεύουν.
Οι Νόθοι σχηματίζουν στα τέλη του 5ου, αρχή του 4ου αιώνα π.Χ., μία απειροελάχιστη αριθμητικά ομάδα, όμως εξίσου απείρως σκανδαλώδη, αν κρίνουμε από τις εξηγήσεις που ο Ξενοφώντας αι¬σθάνεται υποχρεωμένος να δώσει. Οι κίνδυνοι έκ¬πτωσης σε ένα σύστημα που εκ των πραγμάτων κα¬τέληξε φοροεισπρακτικό, υποχρεώνουν τις οικο¬γένειες να έχουν απόλυτη ανάγκη από την προίκα της συζύγου έτσι ώστε να εξασφαλίσουν την ταξι¬κή θέση των παιδιών• το διαζύγιο έγινε λοιπόν πολύ δύσκολο• άλλωστε χρειάζονται παιδιά για να μπορέσουν οι πρώτοι να διατηρήσουν τη θέση τους. Από εκεί πηγάζουν οι σκανδαλώδεις συμπε¬ριφορές από ορισμένα μέλη αυτής της σπαρτιατι¬κής αριστοκρατίας. Οι γυναίκες σύζυγοι παίρνουν επισήμως έναν εραστή της ίδιας κοινωνικής τάξης χωρίς να διαζευχθούν και τα μεταγενέστερα παιδιά δηλώνονται νόθα. Μπορούμε να υποθέσουμε πως αυτά τα παιδιά, γόνοι ενός Σπαρτιάτη κατ μιας Σπαρτιάτισσας, σε περίπτωση θανάτου των νόμι¬μων τέκνων, καλούνται να τα αντικαταστήσουν.
Μετά το 369 π.Χ. υπήρξαν νεότερες προσαρμο¬γές• χωρίς να αλλάξει το σύστημα, έγινε ανασύν¬θεση των κοινωνικών στρωμάτων. Η Κρυπτεία, ό¬πως μας την παρουσιάζει ο Αριστοτέλης, αποτελεί χωρίς αμφιβολία μία από αυτές τις προσαρμογές. Ωστόσο είμαστε τόσο λίγο ενήμεροι στο θέμα αυτό, που είναι αδύνατον να αντιληφθούμε την προσαρ¬μογή των κοινωνικών δομών στο διηνεκές των οι¬κονομικών και πολιτικών δομών. Αυτές οι τελευ¬ταίες είναι τόσο ανθεκτικές που θα χρειαστεί να προκληθούν τόσο ο Λεωνίδας Β΄ όσο και ο Κλεο¬μένης από το όραμα του ελληνιστικού βασιλείου με ένα μονάρχη για να αλλάξει το σύστημα κατ να οδεύσει προς την εξαφάνιση του.

2. ΠΛΟΥΤΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
Στη σύγχρονη δυτική αντίληψη η λέξη «Σπάρτη» δημιουργεί την εντύπωση μιας αυστηρής, στρατιωτι¬κής κοινωνίας, με πολίτες που αποστρέφονταν τα υ¬λικά αγαθά. Μετά την εκ νέου ανακάλυψη της κλα¬σικής αρχαιότητας στη διάρκεια της Αναγέννησης, επιφανείς διανοητές της Δυτικής Ευρώπης θεωρού¬σαν την αρχαία Σπάρτη προσωποποίηση της οικονο¬μικής ισότητας και του κοινωνικού ελέγχου. Αυτή η εικόνα επηρέασε σημαντικά τη νεότερη κοινωνιολογική και πολιτική σκέψη. Στα χρόνια της αγγλικής επανάστασης το 17ο αιώνα, ο ριζοσπάστης συγγρα¬φέας Τζέιμς Χάρινγκτον στη μονογραφία του «The Commonwealth of Oceana» παρακινούσε τον Κρόμγουελ να ακολουθήσει το παράδειγμα του Σπαρτιάτη νομοθέτη Λυκούργου και να μοιράσει τα κτήματα σε ίσα μερίδια. Αυτή η θέση προκάλεσε έ¬ντονες πολιτικές συζητήσεις σχετικά με την αξία του σπαρτιατικού ιδιοκτησιακού συστήματος. Στη Γαλ¬λία του 18ου αιώνα, οι κοινωνιολόγοι στην κριτική που ασκούσαν εναντίον της χλιδής και της πολυτέ¬λειας του καιρού τους συχνά επικαλούνταν το λιτό τρόπο Ζωής και την απαγόρευση της χρήσης πολύτι¬μων μετάλλων στην αρχαία Σπάρτη.
Στη ναζιστική Γερμανία, ο υπουργός Γεωργίας Βάλτερ Νιαρέ διαμόρφωσε ένα νόμο για το κληρο¬νομικό δίκαιο («Reichserbhofgesetz»), θέτοντας τα αγροκτήματα των χωρικών υπό κρατικό έλεγχο, α¬ντλώντας την ιδέα από mv κοινωνική κατάσταση των πολιτών στη Σπάρτη, οι οποίοι ήταν ισόβιοι κα¬ταναλωτές των κοινών, δημόσιων αγαθών.
Οι έννοιες που συνάγονται από το σπαρτιατικό ι¬διοκτησιακό σύστημα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στους σύγχρονους διανοητές. Ένας λόγος γι’ αυτό ή¬ταν η επίδραση που άσκησε ο αρχαίος συγγραφέας Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς. Στο έργο του «Η Ζωή του Λυκούργου» ισχυρίζεται ότι ο θρυλικός Σπαρτιάτης νομοθέτης αναδιένειμε τη γη. αντικατέστησε τα χρυ¬σά και αργυρά νομίσματα με σιδερένια και απέβαλε τις περιττές τέχνες. Λέγεται ακόμη πως ο Λυκούργος εγκαινίασε τα συσσίτια και μια σειρά αυστηρών μέ¬τρων, όπως απλότητα στους αρχιτεκτονικούς ρυθ¬μούς και την εσωτερική διακόσμηση, σεμνές επι¬κήδειες τελετές και λιτότητα στις θυσίες. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, στη σπαρτιατική κοινωνία ο πλούτος δεν αποτελούσε αντικείμενο επιθυμίας και ήταν άνευ σημασίας.
Στην πραγματικότητα τα πράγματα ήταν μάλλον διαφορετικά. Αν και μερικές από τις ιδέες του Πλούταρχου απηχούν με ακρίβεια τα γνωρίσματα της κλασικής σπαρτιατικής κοινωνίας, σε πολλές άλλες ο συγγραφέας εμφανίζεται προκατειλημμέ-νος από το διαβόητο «σπαρτιατικό μύθο»: εν μέρει παραμορφωμένο, εν μέρει αποκύημα της φαντασίας κάποιων ξένων, οι οποίοι, όντας λάτρεις της Σπάρτης, επιχειρούσαν την εξιδανίκευση της κοινωνίας της. Ο σπαρτιατικός μύθος όμως αποτελεί και επι¬νόηση της ίδιας της παράδοσης των Σπαρτιατών. Για παράδειγμα, η ιδέα της ίσης κατανομής της γης ήταν πιθανότατα πολύ μεταγενέστερη και επικράτησε τον 3ο αιώνα π.Χ., όταν οι βασιλείς Αγης Δ΄ και Κλεομένης Γ΄ θέλησαν να αναδιανείμουν τα κτήματα και απέδωσαν στον Λυκούργο ανάλογα μετρά, στην προ-σπάθεια τους να υποστηρίξουν την επαναστατική τους μεταρρύθμιση.

Άνισα κατανεμημένη ατομική ιδιοκτησία
Τα θέματα της ιδιοκτησίας και του πλούτου ήταν ουσιώδη στην πολιτική οργάνωση της Σπάρτης κατά την κλασική περίοδο. Η κατοχή της ιδιοκτησίας του πο¬λίτη εξαρτιόταν από τη συμμετοχή του στα συσσίτια και αυτή η συμμετοχή εξαρτιόταν με τη σειρά της α¬πό μια ορισμένη μηνιαία συνεισφορά σε τρόφιμα. Η εξασφάλιση των συνεισφορών για τα συσσίτια βασιζόταν στην κατοχή από τους πολίτες της απαραίτητης έγγειας περιουσίας για να καλλιεργηθεί η απαιτου¬μένη ποσότητα προϊόντων. Ούτως ή άλλως η κατοχή ενός αξιόλογου κομματιού γης ήταν απαραίτητη προ¬ϋπόθεση ώστε ο κάθε Σπαρτιάτης να είναι σε θέση να ζήσει μια ανέμελη ζωή, απαλλαγμένη από χειρω¬νακτική εργασία, αφιερωμένη σε πολιτικές και πο¬λεμικές ενασχολήσεις. Αυτό το οικονομικό σύστημα είχε ως υποδομή την κατοχή από τη Σπάρτη ενός ερ¬γατικού δυναμικού από δούλους, τους Είλωτες, οι ο¬ποίοι προέρχονταν από τους υποταγμένους πληθυ¬σμούς της ίδιας της περιοχής οπού βρισκόταν η Σπάρτη, της Λακωνίας, καθώς και της γειτονικής Μεσσηνίας. Τέλος, οι απαιτήσεις της σπαρτιατικής κοινής, δημόσιας ζωής σχετίζονταν στενά με το θέμα του βιοπορισμού και επέβαλλαν ένα βαθμό ομοιογε¬νείας ανάμεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς. Κατά συνέπεια, τα θέματα του πλούτου και της ιδιοκτησίας παρεισεφρεαν σχεδόν σε κάθε πτυχή της σπαρτιατικής ζωής.
Σε αντίθεση με τη μεταγενέστερη εικόνα της ισό¬τητας, η ιδιοκτησία πάντα διανεμόταν άνισα στην αρ¬χαϊκή και κλασική Σπάρτη. Ο αρχαϊκός ποιητής Αλκαίος αναφέρεται σε ένα ρητό, σπαρτιατικής προέλευσης: «ο άνθρωπος είναι ο,τι κατέχει, δεν υ¬πάρχει φτωχός άνθρωπος που να είναι καλός και έ¬ντιμος». Ακόμη, οι Σπαρτιάτες ποιητές Τυρταίος και Αλκμάν αναφέρουν και αυτοί σημαντικές διαφορές στην κατοχή του πλούτου. Στους 5ο και 4ο αιώνες ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών αναφέ¬ρουν «εύπορους ανθρώπους», «ανθρώπους με μεγά¬λη περιουσία, «πλουσίους» και «πολύ πλουσίους». Το σύστημα της ιδιοκτησίας είχε κυρίως ατομικό χα¬ρακτήρα».
Στα Πολιτικά του Αριστοτέλη βρίσκουμε σαφείς α¬ναφορές σύμφωνα με τις οποίες τη γη την κατείχαν ι¬διώτες και κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά σύμφωνα με το σύνηθες αρχαιοελληνικό σύστημα διανο¬μής της κληρονομιάς. Επιπλέον οι γαιοκτήμονες εί¬χαν την ευχέρεια να διαθέσουν τα κτήματα τους σε ό¬ποιον επιθυμούσαν μέσω ισόβιων δωρεών ή να τα κληροδοτήσουν συντάσσοντας διαθήκες. Και οι γυ¬ναίκες στη Σπάρτη δικαιούνταν να κατέχουν κτήμα¬τα. Ο Αριστοτέλης σχολιάζει το γεγονός ότι οι γυναί¬κες κατείχαν σχεδόν τα δύο πέμπτα της ακίνητης πε-ριουσίας. Ένας λόγος γι’ αυτό ήταν οι γυναίκες κλη¬ρονόμοι, θυγατέρες δίχως αρσενικά αδέλφια μπο¬ρούσαν να κληρονομήσουν το σύνολο της γονικής κτηματικής περιουσίας. Ένας άλλος λόγος ήταν η ύ¬παρξη μεγάλων προικοδοτήσεων. Οι σύγχρονοι ε¬ρευνητές διαφωνούν για το αν αυτή η προίκα ήταν α¬πλώς δώρο που δινόταν κατά βούληση από τους γο¬νείς της νύφης ή αν αντιπροσώπευε κληρονομικά δικαιώματα των κοριτσιών. Υπάρχει μία θεωρία σύμφω¬να με την οποία το κληρονομικό σύστημα της Σπάρτης ήταν παρόμοιο με αυτό της Γόρτυνος στην Κρήτη, οπού τα κορίτσια κληρονομούσαν από την πατρική περιουσία ίο μισό της κληρονομιάς που έπαιρναν τ’ αγόρια.
Η ανισότητα στην ιδιοκτησία της γης επέφερε και άνιση πρόσβαση και εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης των Ειλώτων. Οι πιο πλούσιοι Σπαρτιάτες με μεγαλύτερα κτήματα και περισσότερους Είλωτες στην υπηρεσία τους καλλιεργούσαν μεγαλύτερη ποικιλία αγροτικών προϊόντων και διατηρούσαν με¬γαλύτερα κοπάδια Ζώων. Ένα αμφιλεγόμενο Ζήτημα είναι ο ακριβής τρόπος που οι σοδειές μοιράζονταν μεταξύ των Σπαρτιατών γαιοκτημόνων και των Ει¬λώτων που τις καλλιεργούσαν. Σύμφωνα πάντως με τον Τυρταίο, το πιθανότερο ήταν ότι η σοδειά μοιραζόταν 50/50. Ο σημαντικός αριθμός των Ειλώτων σή¬μαινε ότι με την εργασία τους δημιουργούσαν ένα μεγάλο πλεόνασμα προϊόντων για τους κυρίους τους. Αυτό το πλεόνασμα μπορούσε να μετατραπεί σε μόνιμο περιουσιακό στοιχείο. Οι Σπαρτιάτες μπο¬ρούσαν να κατέχουν μια μεγάλη ποικιλία κινητής περιουσίας, που συμπεριελάμβανε τιμαλφή, ρά¬βδους πολύτιμων μετάλλων και ξένα νομίσματα. (Βλ. το άρθρο «Οικονομία και Εμπόριο στην Αρχαία Σπάρτη», Ιστορικά, τχ. 61).
Περιορισμοί στη χρήση του πλούτου
Ο ιδιωτικός χαρακτήρας της ατομικής περιουσίας μετριαζόταν από την ύπαρξη συγκεκριμένων συλ¬λογικών δικαιωμάτων που περιέστελλαν την ατο¬μική ιδιοκτησία. Έγιναν προσπάθειες να επιβλη¬θεί άμεση φορολογία με τη μορφή των «εισφορών» (περιστασιακοί φόροι εισοδήματος για την εξασφάλιση στρατιωτικών πόρων). Η συνεισφορά στα συσσίτια περιλάμβανε και μια σημαντική φορολόγη¬ση του μεριδίου των πολιτών από την αγροτική πα¬ραγωγή των κτημάτων τους. Οι πιο φτωχοί Σπαρ-τιάτες είχαν το δικαίωμα να δανείζονται άλογα και κυνηγετικούς σκύλους από τους πλουσιότερους συ¬μπολίτες τους. Πάντως κανένα από αυτά τα δικαιώ¬ματα δεν επέφερε αξιοσημείωτη αναδιανομή της ι¬διοκτησίας.
Αντί της αναδιανομής της ατομικής ιδιοκτησίας. η πόλη της Σπάρτης επιχείρησε να επιβάλει πε¬ριορισμούς στη χρήση του πλούτου. Με αυτό τον τρόπο η ανισότητα της ιδιοκτησίας εξισορροπούνταν με την ιδεολογία μιας κοινότητας ομοίων. Το κράτος ασκούσε μονοπωλιακά την παροχή δημό¬σιων υπηρεσιών. Συνεπώς, αντίθετα με ιούς Αθη¬ναίους ομολόγους τους, οι πλούσιοι Σπαρτιάτες δεν είχαν τη δυνατότητα να προβαίνουν σε ευεργεσίες προς τους συμπολίτες τους ούτε να χρηματοδοτούν επίσημες τελετές. Ακόμη η πόλη επέβαλλε έναν κοινό, δημόσιο τρόπο Ζωής σε κάθε πολίτη, όπως ουσιαστική ομοιογένεια στην εκπαίδευση και λιτό¬τητα στη διατροφή και την ένδυση. Σύμφωνα με ό¬σα αναφέρει ο Θουκυδίδης, «πρώτοι οι Λακεδαιμό¬νιοι άρχισαν να ντύνονται απλά και σύμφωνα με το σύγχρονο γούστο, κατ γενικότερα όσοι κατείχαν μεγάλη περιουσία υιοθετούσαν έναν τρόπο ζωής ό¬σο το δυνατόν όμοιο με εκείνο των πολλών». Κατά τον Αριστοτέλη, «οι γιοι των πλουσίων και των φτωχών ανατρέφονταν με τον ίδιο τρόπο και η εκ¬παίδευση τους ήταν κοινή...το ίδιο εξακολουθούσε να συμβαίνει και μετά την ενηλικίωση τους. αφού δεν υπήρχε καμιά διάκριση ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους. Η διατροφή στα συσσίτια ήταν η ίδια για όλους κατ η ενδυμασία ομοιόμορ¬φη». Το ίδιο κατ τα κορίτσια στη Σπάρτη, τα οποία υποβάλλονταν σε κοινή, δημόσια φυσική άσκηση. Οι ενήλικες γυναίκες, ανεξαρτήτως της οικονομι¬κής τους κατάστασης, δεν επιτρεπόταν να φορούν κοσμήματα ή να στολίζονται με χρυσαφικά.
Ανάλογες με την ομοιομορφία της σπαρτιατικής ζωής ήταν και οι επικήδειες και ταφικές τελετές. Λι¬τές και αυστηρές. Στις σπαρτιατικές κηδείες δεν ε¬πιτρέπονταν κτερίσματα. Απαγορευόταν στις οικογέ¬νειες οι επιτύμβιες επιγραφές στη μνήμη των νεκρών τους. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσε η περίπτωση όσων έχαναν τη ζωή τους στο πεδίο της μά¬χης. Ορισμένα τέτοια μνημεία εκτίθενται στο Αρχαι¬ολογικό Μουσείο της Σπάρτης: είναι πολύ απέριττα και φέρουν μία απλή επιγραφή ότι ο νεκρός σκοτώ-θηκε στη μάχη. Μόνο για τους νεκρούς βασιλείς προβλεπόταν μεγαλοπρεπής επικήδεια τελετή.
Έξοδα των πλουσίων
Παρ’ όλους τους περιορισμούς, αρκετοί ήταν οι ε¬ναπομείναντες τομείς όπου οι πλούσιοι μπορούσαν να εκμεταλλευτούν την οικονομική τους επιφάνεια. Μπρούντζινα αρχαιολογικά ευρήματα στα ιερά φα¬νερώνουν πως οι Σπαρτιάτες και οι Σπαρτιάτισσες ξόδευαν σημαντικά ποσά σε θρησκευτικά αναθέμα¬τα στους θεούς: τρίποδες και άλλα αγγεία, κοσμή¬ματα, αγαλματίδια κ.λπ. Οι πιο εύποροι κατέφευ¬γαν σε παρόμοιες επιδεικτικές δαπάνες κατ σε ξέ¬να ιερά, όπως για παράδειγμα στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στη Δωδώνη και στη Σάμο.
Οι πιο πλούσιοι πολίτες εξέτρεφαν και διατηρούσαν άλογα, κυρίους για τη συμμετο¬χή τους σε αρματοδρομίες. Αυτή ήταν μια ιδιαίτερα δαπανηρή δραστηριότητα, που απαιτούσε μεγάλη έγγεια περιουσία και σημαντικά έξοδα. Στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 4ου αιώνα, οι Σπαρτιάτες ιδιοκτήτες αρμάτων κέρδισαν τουλάχιστον 12 φορές στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι νικηφόροι ιδιοκτήτες γιόρταζαν την ε¬πιτυχία τους με την ανέγερση ακριβών μνημείων, αν και πριν από τον 4ο αιώνα τέτοια μνημεία περιορίζονταν στο χώρο της Ολυμπίας και δεν επιτρέπονταν στη Σπάρτη. Οι επιτυχίες στις αρματο¬δρομίες προσέδιδαν στους νικητές έναν αέρα υπε¬ροχής που τους βοηθούσε να προωθηθούν σε ση¬μαντικά πολιτικά αξιώματα. Μετά το 400 π.Χ. υ-πήρξαν και αρκετές γυναίκες που σημείωσαν ιππικές νίκες, πρωτοστατούσης της Κυνίσκας, αδελ¬φής του βασιλιά Αγησίλαου Β΄.
Τέλος, οι πλούσιοι Σπαρτιάτες μπορούσαν να χρη¬σιμοποιήσουν τα χρήματα τους για να συνάψουν προσωπικές σχέσεις και να πατρονάρουν διάφορες ομάδες, όπως χειρώνακτες υποτελείς, ξένους επι¬σκέπτες, ακόμη και συμπολίτες τους. Αυτοί οι δε¬σμοί επέτρεπαν στους πλούσιους πολίτες και ιδιαί¬τερα στους βασιλείς να επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική της Σπάρτης κατ να ελέγχουν τη λήψη πο¬λιτικών αποφάσεων. Ανακεφαλαιώνοντας, η χρήση του ιδιωτικού πλούτου δημιουργούσε ένα σημαντικό χάσμα ανάμεσα στους εύπορους Σπαρτιάτες και τους φτωχότερους συμπολίτες τους.
Η συσσώρευση της ιδιοκτησίας και η μείωση του αριθμού ίων πολιτών
Η σημαντική σε μέγεθος επικράτεια υπό την η¬γεμονία της Σπάρτης σήμαινε πως ακόμη κατ οι συνηθισμένες αστικές οικογένειες δεν θα μπορού¬σαν να χαρακτηριστούν φτωχές, συγκρινόμενες με αντίστοιχες οικογένειες άλλων πόλεων. Κατά τον 6ο αιώνα και στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. τα περισσότερα αστικά νοικοκυριά κατείχαν επαρκή έγγεια περιουσία ώστε να αντεπεξέρχονται στις βιοποριστικές ανάγκες τους και την υποχρεωτική συνεισφορά στα συσσίτια. Αυτό το εύρωστο σύστημα ι¬διοκτησίας, όμως, προοδευτικά άρχισε να υπονομεύεται από τη συσσώρευση της γης στα χέρια των ολίγων. Στην αύξηση των ανισοτήτων συνέτεινε και η φιλοδοξία ίων πλουσίων Σπαρτιατών, κυρίως στη διάρκεια της υπερπόντιας ηγεμονίας της Σπάρτης στα τέλη του 5ου και στην αρχή rou 4ου αιώνα π.Χ., όταν οι προεξάρχοντες πολίτες ανταγωνίζονταν για τον προσπορισμό πολιτικού κύρους και αξιωμάτων στην εξωτερική διοίκηση. Συνέπεια ήταν να φτωχύνουν πολλά νοικοκυριά πολιτών. Καθώς οι φτω¬χότεροι Σπαρτιάτες αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις εισφορές για τα συσσίτια, αποκλείονταν από το σώμα ίων πολιτών. Ο αριθμός των Σπαρτιατών πολιτών σημείωσε κατακόρυφη πτώση από 8.000 το 480 π.Χ. σε λιγότερους από χίλιους σία μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Ήδη κατά τον 4ο και στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. η κοινότητα των Ομοίων είχε αντι¬κατασταθεί από μια πλουτοκρατική κοινωνία, στην οποία κυριαρχούσαν οι πλούσιοι άντρες κατ οι πλούσιες γυναίκες. Αυτές οι εξελίξεις υπονόμευ¬σαν την ενότητα κατ την ταυτότητα των στόχων των Σπαρτιατών πολιτών και διάβρωσαν τα θεμέλια της εσωτερικής επιρροής και ισχύος της Σπάρτης. Με τόσο περιορισμένο κοινωνικό ιστό, η Σπάρτη δεν κατάφερε να ορθοποδήσει μετά την ήττα της από τη Θήβα στη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. Η εχθρι¬κή εισβολή στα εδάφη που έλεγχε η Σπάρτη οδή¬γησε στην απελευθέρωση των Μεσσηνίων Ειλώ¬των. Το αποτέλεσμα ήταν η δραματική παρακμή της Σπάρτης και η απώλεια της δύναμης της στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.

3. ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ
Παρά τόν εξαιρετικά ελλειμματικό χαρακτήρα των γνώσεων μας σχετικά με τη Σπάρτη, κατέχουμε κά¬ποιο αριθμό συγκεκριμένων πληροφοριών για το θεσμικό σύστημα και τις δικαστικές πρακτικές της μεγάλης πολιτείας των Λακεδαιμονίων της κλασι¬κής εποχής. Φαίνεται πως οι εξουσίες της Δικαιο¬σύνης κατανέμονταν στη Σπάρτη μεταξύ των δικαστικών αρχών, οι οποίες γενικά έχουν και πολιτικές αρμοδιότητες.


Οι δικαστικές αρχές και οι αρμοδιότητες τους

Η Συνέλευση, η Εκκλησία (που κατά μια επίμο¬νη παράδοση καλύτερα να μην αποκαλείται Απέλλα), αποτελείται από πολίτες με πλήρη δικαιώμα¬τα, και μπορεί μάλιστα να γνωρίσει περιπτώσεις έ¬κτακτες κατά τις οποίες καταλογίζονται ευθύνες για κατάχρηση θέσης σε στρατιωτικούς ηγέτες. Αυ¬τοί οι αρχηγοί μπορεί να είναι βασιλείς, όπως ο Κλεομένης Α΄ το 494 π.Χ., ο Άγης Β΄ το 418 π.Χ.: και στις δύο αυτές περιπτώσεις, ένας βασιλιάς κα¬τηγορείται ότι δεν μπόρεσε να εκμεταλλευτεί μία ευνοϊκή, όπως θεωρήθηκε, στρατιωτική συγκυρία ενάντια στους Αργείους. Ο Ηρόδοτος μας αναφέρει (6,82) ότι ο Κλεομένης αθωώθηκε [η δίκη του όμως ώθησε τους Σπαρτιάτες να καθιερώσουν έλεγχο otn χρησιμοποίηση, από ένα βασιλιά, ενός στρατού πο¬λιτών: Έφοροι εμφανίζονται στις Πλαταιές, ίο 479 π.Χ., πλαισιώνοντας τον αντιβασιλέα Παυσανία, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (9, 76), ενώ ο Ξενοφών βεβαιώνει (Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 13, 5), ότι δύο Έφοροι συνοδεύουν ένα βασιλιά κατά την εκ¬στρατεία]. Σχετικά με τον Άγη, ο Θουκυδίδης μας πληροφορεί (5, 63) ότι οι Λακεδαιμόνιοι σκέφθη¬καν να γκρεμίσουν το σπίτι του και να του επιβά¬λουν ένα πρόστιμο εκατό χιλιάδων δραχμών τελι¬κά, του επιβλήθηκε η παρουσία μιας επιτροπής δέκα συμβούλων, εντεταλμένων να επιβλέπουν την καλή χρήση του στρατού των πολιτών.
Η Συνέλευση δικάζει και άλλους στρατιωτικούς αρχηγούς πέρα από τους βασιλείς, όπως - πιθανό¬τατα - τον Σφοδρία, ο οποίος το 378 π.Χ. επιχείρη¬σε να οργανώσει αποστολή βοηθείας στον Πειραιά. Το επεισόδιο έγινε γνωστό από τον Ξενοφώντα (Ελληνικά, 5, 4, 24-33) και αποδεικνύει ότι έπειτα από πολιτικές διεργασίες ίου Αγησίλαου, ο Σφοδρίας, αν και φυγόδικος, αθωώθηκε από ιούς συ-μπολίτες του. Η Συνέλευση, εξάλλου, αποφασίζει για τα προβλήματα της διαδοχής [για παράδειγμα, περί το 400-398 π.Χ., ο Αγησίλαος προτιμήθηκε από τον Λεωτυχίδη, εικαζόμενο γιο του Άγη (Ξενο¬φών, 3, 3, 1-4)].
Αξιοσημείωτο είναι ότι η Συνέλευση των Λακε¬δαιμονίων μπορεί να επιλέγει m μη τιμωρία κά¬ποιου ύποπτου προσώπου αλλά και να αυξάνει την επίβλεψη της οποίας ίσως αποτελεί αντικείμενο: ε¬κτός της περίπτωσης της εποπτείας του Άγη το 418 π.Χ., μπορούμε να αναφέρουμε τον τρόπο, με τον ο¬ποίο το χειμώνα ίου 412-411 π.Χ. ο ναύαρχος Αστύοχος τιμωρήθηκε, κατά την άσκηση των κα¬θηκόντων του, με την τοποθέτηση στο πλευρό του μιας ενδεκαμελούς επιτροπής (σύμβουλοι): αυτοί οι τελευταίοι μπορούσαν να καθαιρέσουν τον Αστύοχο και να τον αντικαταστήσουν με τον Αντι¬σθένη, αν to έκριναν σωστό (Θουκυδίδης, 8, 39, 3). Αυτός ο τρόπος δράσης είναι χαρακτηριστικός της σύνδεσης των Λακεδαιμονίων, κάτι που επισημαί¬νουν ο Θουκυδίδης (1, 132, 5) και ο Πλούταρχος (Ηθικά, 217 Α-B), και που τους οδηγεί σε μεγάλη περίσκεψη πριν λάβουν σοβαρά μέτρα.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, που δεν σχετίζονται με τη διαθεσιμότητα του στρατού στην εκστρατία αλλά είναι πολιτικής φύσης, ένας βασιλιάς δύναται να δι¬καστεί από ένα ειδικό δικαστήριο, αποιεΛουμενο α¬πό τους είκοσι οκτώ Γέροντες, ίο σνμβαοιλεα και τους πέντε Εφόρους (Παυσανίας, Περιήγηση, 3, 5, 2). Συνολικά γνωρίζουμε όη κπτήδηκαν οκτώ δικα¬στικές αγωγές εναντίον βασιλέων και ενός αντιβασιλέα στη Σπάρτη, από το 494 ως to 394 π.Χ. Όταν οι βασιλείς βρίσκονται κοντά στην καταδίκη τους, επι¬λέγουν, γενικά, τον αυτοεξοριομό τους, όπως ο Παυ¬σανίας το 394 π.Χ.
Σε άλλες περιπτώσεις, πέρα από τις δίκες βασιλέ¬ων, είναι ξεκάθαρο πως οι Γέροντες (στους οποίους προσετίθεντο οι δύο βασιλείς) και οι Έφοροι συ¬μπράττουν στην άσκηση της Δικαιοσύνης. Αυτό το συμπέρασμα πηγάζει από ένα έγγραφο που μας πληροφορεί ρητά για τις συνθήκες που διέπουν τις θανατικές ποινές στη Σπάρτη: πρόκειται για ένα παλίμψηστο του Βατικανού (Βατ. Ελληνικά. 2306) το οποίο έχει πολλές φορές εκδοθεί και η σχέση του με τις δικονομικές διαδικασίες των Λακεδαιμονίων βε¬βαιώθηκε από τον Tz. Tz. Κένι (J.J. Keaney) (« Théophrastus on Greek Judicial Procedure», TAPHA, 104,1974, σελ. 179-194). Ο Κένι σημειώνει, σελ. 187, κάποια κοινά σημεία μεταξύ αυτής της πε¬ρικοπής και μιας ανάπτυξης του Πλάτωνα, Νόμοι, 6,766 d-e: o Πλάτων επηρέασε το συγγραφέα της πε¬ρικοπής. Τα δύο μέρη του χειρογράφου έχουν ξεχω¬ριστά αντικείμενα: το πρώτο πραγματεύεται τη σπου¬δαιότητα της ακρόασης των διαδίκων, έτσι ώστε με ακρίβεια να γίνουν κατανοητά τα γεγονότα. Και το δεύτερο αφορά τους τρόπους που 8α διασφάλιζαν την τιμωρία του ενόχου. Ο Κένι θεωρεί ότι και τα δύο σημεία αφορούν θανατικές ποινές, μολονότι δεν φαί¬νεται να είναι σαφές. Μελετώντας τη δεύτερη περικοπή, ο Κένι επισημαίνει ότι στη Σπάρτη η ακρόα¬ση ενός προσώπου μπορεί να διαρκέσει ημέρες και ότι, από την άλλη, παραμένει υπό δικαστική κρίση για τις ίδιες πράξεις για τις οποίες ίσως αθωώθηκε προγενέστερα. Οι δύο αυτοί κανόνες επιβεβαιώνο¬νται από τον Πλούταρχο (Ηθικά, 217 Α-B)• σχετικά με το παλίμψηστο του Βατικανού, επίσης δες Ν. Ρισέρ (Ν. Richer), Οι Έφοροι, Παρίσι 14, σ. 432-441, και σχετικά με τη δυνατότητα μιας δικαστικής αγω¬γής για ήδη δεδικασμένες πράξεις, σελ. 444-445. Σφαιρικά, υστέρα από τη μελέτη αυτών των κειμένων, μπορεί κανείς να κρατήσει ότι σε περιπτώσεις δικών που επισύρουν το θάνατο, χωρίς η κατηγορία να α¬φορά τον τρόπο που ο στρατιωτικός αρχηγός χρησι¬μοποίησε τις στρατιωτικές δυνάμεις της Σπάρτης, εί¬ναι οι Έφοροι που ανακρίνουν και κατόπιν οι Έφοροι και οι Γέροντες δικάζουν. Σε άλλες δικονομίες φαί¬νεται ότι Γερουσία και Έφοροι διαθέτουν ευδιάκριτα διαχωρισμένες δικαιοδοσίες.
Διαθέτουμε, πράγματι, πολλές ενδείξεις στο επί¬πεδο της Πολιτικής Δικαιοσύνης που καθώς φαίνε¬ται ασκείται από τους Εφόρους. Σύμφωνα με τον Ξε-νοφώντα (Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 8, 4) κατά το πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα Π.Χ., «οι Έφοροι έχουν τη δύναμη να επιβάλλουν σε όποιον θέλουν τιμω¬ρία και έχουν την εξουσία αμέσως να την εκτελούν και άρχοντες πριν το τέλος της υπηρεσίας τους να παύουν και να τους φυλακίζουν μάλιστα και να τους δικάζουν περί ζωής ή θανάτου».
Αν αυτή η περικοπή του Ξενοφώντα παρουσιάζει το εύρος του πεδίου των αρμοδιοτήτων των Εφόρων, αστικής και πολιτι¬κής φύσης, ένα κείμενο του Αριστοτέλη του 330 π.Χ. (Πολιτικά,1275 b,9-11) σημειώνει ότι «στη Λακε¬δαίμονα οι Έφοροι εκδικάζουν ο καθένας τους δια¬φορετικές υποθέσεις συμ¬βολαίων, ενώ η Γερουσία δικάζει τις υποθέσεις για φόνους, ίσως δε κάποια άλ¬λη αρχή άλλες υποθέ-σεις». Ο Ντ. Μακντάουελ (D. MacDowell) εκτιμά (Spartan Law, Εδιμβούργο, 1986, σελ. 127) ότι η δικαιοδοσία της Γερουσίας περιοριζόταν σε περιπτώσεις για τις οποίες η ποινή μπορούσε να είναι ο θάνατος, η εξορία ή η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Δέχεται ότι πιθανόν οι Έφοροι αποφάσιζαν ποιες υποθέσεις θα παρέπεμπαν στη Γερουσία, ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους.
Άλλωστε, αν η διάκριση μεταξύ θεμάτων που αξιούν τη διαβούλευση του συνόλου του σώματος των Εφόρου ή την κρίση ενός μονό Εφόρου δεν είναι ορατή σε μας, πρέπει να ήταν για τούς Σπαρτιάτες. Πιθανώς το Σώμα εξέταζε το σύνολο των υποθέσε¬ων για να προσδιορίσει το είδος της οικονομίας που αντιστοιχεί στην καθεμία ξεχωριστά.
Τέλος, ο υπαινιγμός του Αριστοτέλη ότι υπάρχουν θέματα που υπόκεινται σε κάποια άλλη αρχή πλην των Εφόρων ή της Γερουσίας ίσως είναι ένας υπαι¬νιγμός στις κατά τόν Ηρόδοτο (6. 57) δικαιοδοσίες των βασιλέων: «Οι βασιλείς δικάζουν τις εξής μόνον δίκες: περί παρθένου, που είναι μονή κληρονόμος πατρικής περιουσίας, με ποιον πρέπει να παντρευτεί, αν δεν προφθάσει ο πατέρας της να την αρραβωνιά¬σει - και για τους δημόσιους δρόμους - και αν κανείς θέλει να υιοθετήσει ένα παιδί, να το κάνει μπροστά στους βασιλείς». Οπωσδήποτε και ο βασιλιάς, στρα¬τηγός ων, μπορεί να ασκήσει δικαστική εξουσία: ο Αριστοτέλης, προσεγγίζοντας τη σπαρτιατική βασι-λεία με τη βασιλεία του Αγαμέμνονα, κάνει μνεία στον δια «χειρός νόμον» (Πολιτικά. 1285 α. 8-10). που επιτρέπει στο βασιλιά να τιμωρεί με θάνατο το στρατιώτη που επέδειξε δειλία στη διάρκεια κάποιας στρατιωτικής επιχείρησης. Αλλά σε συνήθεις συν¬θήκες, μέσα στη Σπάρτη. η ποινή του θανάτου δεν ε¬πιβάλλεται με τη θέληση ενός βασιλιά.
Απόδοση ευθυνών
Συνολικά, τα γνωστά σε μας γεγονότα δείχνουν ότι συχνό χαρακτηριστικό των δικαστικών αγωγών που εκδικάζονται σιη Σπάρτη είναι η πολιτική τους φύση. Αυτό εξηγείται από το είδος των πηγών μας που ευνοούν αυτό το χώρο, σε αντίθεση με m δραστηριότητα της αστικής Δικαιοσύνης. Η σχετική σπουδαιότητα αυτού του χώρου στα μάτια των ί¬διων των Σπαρτιατών επιβεβαιώνεται από την ύ¬παρξη της δικονομίας της απόδοσης ευθυνών που εμπεριέχεται τόσο στο προαναφερόμενο κείμενο του Ξενοφώντα (ΛακεδαιμονίωνΠολιτεία. 8. 4) ό¬σο και στον Αριστοτέλη.
Είναι γεγονός ότι ο Αριστοτέλης, θεωρώντας ότι εμπίπτει στην αρμοδιότητα της Γερουσίας, που την ονομάζει αρχή, κρίνει ότι «είναι καλύτερα να είναι υπεύθυνοι - ενώ τώρα δεν είναι». Επίσης, ο Αριστοτέλης δηλώνει (Πολιτικά, 1271 α 6-8: «Και ίσως θα ενομίζετο ότι οι Έφοροι ζητούν ευθύνες από όλες τις αρχές. Αλλά αυτό θα ήταν μεγάλη δικαιοδοσία για τους Εφόρους και δεν υποδεικνύουμε αυτόν τον τρόπο για την απόδοση ευθυνών . Η κριτική του Αριστοτέλη αναφέρεται στο γεγονός ότι στη Σπάρτη υπάρχουν άτομα ήδη επιφορτισμένα να με τις πλέον δημοσιές σημαντικές λειτουργίες που δεν εξετάζουν την απόδοση ευθυνών, ενώ στην περίπτωση της Αθήνας υπάρχει εναλλαγή των ομάδων των πρυτάνεων και η μηνιαία κλήρωση. Αυτή η κριτική από τον Αριστο¬τέλη, χωρίς αμφιβολία, θέλει να πει ότι ο έλεγχος της Γερουσίας είναι πράγματι ανεπαρκής (επειδή δεν μπορούν να παυθούν, δεν μπορούν και να τιμωρηθούν, πρέπει να ερμηνεύσουμε). Το πιθανότε¬ρο είναι ότι ο Αριστοτέλης, έχοντας κατά νου την α¬θηναϊκή εμπειρία, κρίνει την, μάλλον ετησία στη Σπάρτη. περιοδικότητα στην απόδοση των ευθυνών. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του φιλοσόφου (Ρητορική, 1419 α. 31-35) οι Έφοροι επίσης μπορούν να λογοδοτήσουν στα μέλη του Σώματος που τους διαδέχθηκε και αυτό σύμφωνα με τον ορισμό του Πλάτωνα (Πρω-ταγόρας, 326 ε) περί απόδοσης ευθυνών, αφού στη Σπάρτη αυτή η απόδοση ευθυνών μπορεί να αφορά την κατά περίπτωση χρησιμότητα των προτεινόμε¬νων από τούς Εφόρους μέτρων κατά τη διάρκεια της άσκησης της υπηρεσίας τους. Η έννοια αυτή της χρησιμότητας, της καταλληλότητας των μετρούν σε σχέση με τις περιστάσεις, απαντάται επίσης στη φύ¬ση ορισμένων συγκυριακών μέτρων.
Περιστασιακά κριτήρια κρίσης
Είτε πρόκειται για βασιλείς είτε για άλλους υπόδικους, συχνά τα εφαρμοζόμενα κριτήρια παρουσιάζουν ιδιαίτερο καιροσκοπικό χαρακτήρα. Έτσι, μετά την άλωση της Καδμείας το 382 π.Χ., ο βασι¬λιάς Αγησίλαος προτείνει, στη δίκη του Φοιδίδα, να εξεταστούν τα ευνοϊκά σημεία της κατάστασης, με το επιχείρημα ότι είναι μια παλαιά αρχή το να παίρνει κανείς θετικές πρωτοβουλίες (Ξενοφών, Ελληνικά 5. 2. 32). Και συλλογιζόμενοι τη δίκη του Σφοδρία το 372 π.Χ., σημειώνουμε ότι ο Ξενο¬φών προσπαθεί (Ελληνικά 5. 4, 32) να αποδείξει ότι η παρέμβαση του Αγησίλαου σε αυτή την υπό¬θεση δεν υποκινείται ύστερα από το αίτημα του γι¬ου του Αρχίδαμου, αλλά από την αντίληψη του πε¬ρί εθνικού συμφέροντος: η Σπάρτη δεν μπορεί να επιτρέψει το χαμό στρατιωτών της δικής του αξίας.
Κατά γενικό τρόπο, παρόμοια μέριμνα προσαρμογής των ποινών στις εφήμερες συν¬θήκες περιβάλλεται με χαρακτήρα σχεδόν θεσμικό και σε κάθε περίπτωση συστηματικό: «Κατά τον Αριστοτέλη πράγ¬ματι (Πολιτικά 1270 b, 28-31), οι Έφοροι λαμβά¬νουν καιροσκοπικές αποφάσεις, χωρίς αναφορά σε κανόνες που να τους αναγκάζουν σ’ αυτό. Ενώ από τους Εφόρους εξαρτώνται σοβαρές αποφάσεις, δεν είναι διαπρεπείς πολίτες, και γι’ αυτό θα ήταν προ¬τιμότερο να κρίνουν βασιζόμενοι σε γραπτούς κα¬νόνες και ορισμένους νόμους, και όχι αυθαίρετα».
Το εύρος των δικαστικών εξουσιών των Εφόρων και η ελευθερία δράσης που διαθέτουν σχετικά με ι ην άρση των ποινών τους δίνουν περίοπτη θέση στην πόλη της Σπάρτης. Ωστόσο, υπάρχει ένα όριο στη δικαστική τους εξουσία: το γεγονός ότι δεν εί-ναι μόνον αυτοί που δικάζουν όλα τα πρόσωπα ε¬νάντια στα οποία επιχειρείται η αγωγή, αφού σε ο¬ρισμένες περιπτώσεις συνεργάζονται με τη Γερου¬σία και άλλοτε με τη Συνέλευση των πολιτών που αποφασίζει. Σε κάθε περίπτωση, είναι αλήθεια ότι κάθε δικαστήριο λαμβάνει υπ’ όψιν τις εκτιμήσεις περί συγκυριών πριν εκδώσει την απόφαση του.
Συμπέρασμα
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ολοφάνερα ότι το δικο¬νομικό σύστημα της Σπάρτης είναι σχετικά γνωστό, παρ’ ότι οι πληροφορίες που διαθέτουμε είναι α¬ριθμητικά λιγότερες από το αντίστοιχο αθηναϊκό σύστημα. Η δυνατότητα για κάθε πολίτη να δικα¬στεί δύο φορές για την ίδια υπόθεση αποτελεί ένα μεγάλο κίνητρο αποτροπής, έτσι ώστε ποτέ κανείς να μην απομακρυνθεί από τους κανόνες συμπερι¬φοράς που θέσπισαν οι Σπαρτιάτες. Κάθε άτομο που μία μέρα υπέπεσε σε, σφάλμα μπορεί ανά πάσα στιγμή να τιμωρηθεί. Αυτό αποδεικνύεται φανερά από κείμενα που μας ενημερώνουν για m Σπάρτη και όπως στην Αθήνα (ιδιαίτερα στον 4ο αιώνα π.Χ., στο πλαίσιο της εισαγγελικής διαδικασίας) η κοινότητα των πολιτών είναι πλαισιωμένη από θε¬σμούς που επιτρέπουν την άσκηση ελέγχου σε κά¬θε μέλος της.
Η συχνότητα των επιχειρούμενων προσφυγών στη Δικαιοσύνη ενάντια σε στρατιωτικούς αρχηγούς (και μάλιστα βασιλείς) τείνει να επιβεβαιώσει το δημοκρατικό χαρακτήρα των θεσμών της Σπάρτης, επειδή, όπως υπογράμμισε ο Μ. Χ. Χάνσεν [Μ.Η. Hansen («H αθηναϊκή δημοκρατία την εποχή του Δημοσθένη», Οξφόρδη, 1991, μετάφρ. Γαλλ. 1993, σελ. 294)]: «Η δημοκρατία στην αρχαιότητα ήταν τρόπος διακυβέρνησης που τον χαρακτήριζε η συ¬χνότητα των πολιτικών διώξεων, ενώ οι ολιγαρχίες υπέφεραν από το αντίθετο μειονέκτημα- ήταν πολύ δύσκολο να οδηγήσει κανείς τους διοικούντες σε α¬πολογισμό των πράξεών τους. Κι όμως, στη Σπάρτη η απόδοση ευθυνών είναι πραγματικότητα».
Φυσικά, αν η φύση του πολιτικού καθεστώτος της Σπάρτης μπορεί από πολλές απόψεις να θεωρηθεί δημοκρατική - είναι ευνόητο ότι πρόκειται για μια δημοκρατία ολιγάριθμων πολιτών σε σχέση με τον αριθμό των Περιοίκων και των Ειλώτων-, η κτηθείσα εξουσία της κοινότητας πάνω στα άτομα δεν εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο στη Σπάρτη και στην Αθήνα: η σύνεση των Λακεδαιμονίων κατά τις οικο¬νομικές διαδικασίες απέναντι σε κάποιον συμπα¬τριώτη τους απαντά πράγματι σε ανάγκη εκφρασμέ¬νη από τον Δημοσθένη στον Πρώτο Φιλιππικό (4), όταν ο Αθηναίος ρήτορας υπογραμμίζει, το 351 π.Χ., τη συχνότητα των κατηγοριών που επισύρουν ενά¬ντια σε στρατηγούς την ποινή του θανάτου.
4. ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ
Με τον όρο σπαρτιατική αγωγή εννοούμε ένα δημόσιο-κρατικό σύστημα εκπαίδευσης που έχει στό¬χο του την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων.
Έχει γίνει πολύ μεγάλη συζήτηση για το ρόλο, το χαρακτήρα και τους σκοπούς της σπαρτιατικής εκπαίδευσης. Το σημαντικό ωστόσο είναι πως η συμμετοχή και η επιτυχία στην αγωγή δεν ήταν μό¬νο ένας τρόπος κοινωνικοποίησης των νέων, αλλά ένα πολιτικό κριτήριο στην προσπάθεια κάποιου να γίνει Ομοίος. Η άρνηση να συμμετέχει κάποιος ή η αποτυχία σήμαινε τον οριστικό αποκλεισμό του α¬πό την τάξη των πολιτών. Στη Σπάρτη δηλαδή δεν γεννιέται κάποιος Σπαρτιάτης αλλά γίνεται. Το να λάβει ο νέος την αγωγή συνιστά απαραίτητη προϋ¬πόθεση για να γίνει πολίτης με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή Ομοίος. Η Σπάρτη επομένως ήταν η μοναδική ελληνική πόλη-κράτος που κα¬θιέρωσε συνειδητά μια αμοιβαία αλληλεξάρτηση μεταξύ του εκπαιδευτικού συστήματος και της πο¬λιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής της πό¬λης. Στο σημείο αυτό στηρίζεται όλη η διάσταση κατ όλη η πολιτική σημασία της σπαρτιατικής εκ¬παίδευσης: ένας κοινωνικός θεσμός του ελληνικού κόσμου, όπως ήταν η παιδεία των νέων, γίνεται προϋπόθεση / κριτήριο, και η πρώτη και αναγκαία συνθήκη για την άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων.
Η παιδεία είναι υποχρεωτική, ομοιογενής και ο¬μοιόμορφη για όλους, ανεξαρτήτως της καταγωγής τους, και αφορά αγόρια και κορίτσια. Η πόλη, με τη συμμετοχή της οικογένειας, φροντίζει για την εφαρμογή και την αποτελεσματικότητα της εκπαί¬δευσης των παιδιών. Εδώ θα πρέπει να επισημά¬νουμε ότι ο νέος δεν αποκοβόταν από την οικογέ¬νεια του. Αντίθετα, η επιτυχία του στην αγωγή ήταν μια οικογενειακή υπόθεση ιδιαίτερα σημαντική, α¬φού από αυτή εξαρτιόταν η εκπροσώπηση της οι¬κογένειας με ένα επιπλέον μέλος στην τάξη των Ομοίων και εξασφαλιζόταν η συνεχεία και η παρα¬μονή της στην τάξη αυτή.
Η αγωγή διαρκούσε περίπου από την ηλικία των 7 ετών μέχρι 18 ετών. Τα παιδιά Ζούσαν τον περισσότε¬ρο χρόνο μια ομαδική Ζωή (κυρίως μετά το 12ο έτος της ηλικίας τους), χωρισμένα βασικά σε τρεις «σχο¬λικούς» κύκλους και διακρίνονταν αντίστοιχα, σύμ¬φωνα με τη φυσική τους ηλικία, σε παίδες, μειράκια και έφηβους. Σε κάθε κύκλο αντιστοιχούσαν συγκε¬κριμένες δοκιμασίες και διαφορετικό πρόγραμμα.
Το πρόγραμμα περιελάμβανε σωματική και πνευματική άσκηση. Η γραφή, η ανάγνωση, η μουσική, η ποίηση, ο χορός, οι ασκήσεις, ο ομα¬δικός τρόπος ζωής, οι δοκιμασίες (η κλοπή, η κρυπτεία), τα αγωνίσματα, η παιδεραστία, το λακωνίζειν, οι εορτές αποτελούν διάφορα πεδία έκ¬φρασης, απόκτησης και εφαρμογής της κεκτημέ¬νης γνώσης, καθώς και μέσα που χρησιμοποιού¬νται για την κοινωνικοποίηση των νέων.
Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε δεν συνηγο¬ρούν με την άποψη πως το σύστημα «κατέ¬στρεφε» την ατομικότητα ή την προσωπι¬κότητα του νέου. Αντίθετα, τονίζουν την προσπάθεια να μάθει ο νέος να ζει αρμο¬νικά με τους άλλους, ως μέρος ενός συνό¬λου, μιας κοινωνίας. Προβάλλοντας ακα¬τάπαυστα στο «Εγώ» του νέου το «Εμείς», το παιδί μαθαίνει να διευρύνει το «εγώ» του και να ορίζει την ταυτότητα του πάντα σε σχέση με το σύνολο και όχι σε σχέση με την ατομικότητα του. Η πρόθεση αυτή είναι σύμφωνη με το πνεύμα και τις αρχές της ε¬ποχής των 6ου και 5ου π.Χ. αιώνων. Τότε. σε κάθε ελληνική πόλη-κράτος, το άτομο-πολίτης ορίζεται και βιώνει την ύπαρξη του σε συνάρτη¬ση με την πόλη του. Αναπαράγει την εικόνα της κοινωνίας του, υπάρχει και δρα στο πλαίσιο της πόλης του, έξω από την οποία η ύπαρξη του δεν νοείται. Τέλος, παρά την κοινοτική διάρθρωση του τρόπου ζωής των παιδιών, η επιτυχία στα δια¬φορά στάδια της αγωγής είναι προσωπική υπό¬θεση του κάθε παιδιού και ο επίδοξος τίτλος του πολίτη της Σπάρτης, με το τέλος της αγωγής, α¬πονέμεται ατομικά.
Οι στόχοι συνεπώς της αγωγής συμβαδίζουν με το πρότυπο της πό¬λης και με το πνεύμα της εποχής μέ¬σα στην οποία δημιουργήθηκε, αντιστοιχούν φυσικά στις κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες που καλούνταν να ικανοποιήσει.
Αυτή η μορφή παιδείας που περιγράψαμε, επι¬νοήθηκε και λειτούργησε μια συγκεκριμένη εποχή προκειμένου να ανταποκριθεί σε καθορισμένες ανάγκες της σπαρτιατικής κοινωνίας. Η κλασική δη¬λαδή παιδεία της Σπάρτης (στην οποία συνήθως α¬ναφέρονται οι φιλολογικές πηγές) επινοήθηκε την περίοδο που εμφανίζεται η φάλαγγα των οπλιτών (περίοδος Β΄ Μεσσηνιακού πολέμου), διήρκεσε μέ¬χρι τα μέσα με τέλη του 5ου αι. κατ ενσάρκωνε το πρότυπο κατ το ιδεώδες του πολίτη-οπλίτη.
Η εποχή του Β΄ Μεσσηνιακού πολέμου είναι η περίοδος που θεσπίζονται τα κριτήρια που καθόριζαν ποιος θα γινόταν και πως πολίτης-Ομοίος, κα¬θώς και η περίοδος διεύρυνσης και αναδιοργάνωσης του πολιτικού σώματος που προήλθε με τη συμμετοχή σε αυτό ενός μεγάλου μέρους αγροτών, οι οποίοι είχαν επιφορτιστεί τα βάρη του μακρό¬χρονου πολέμου και που μέχρι τότε ήταν εκτοπισμένοι από την πολιτική ζωή. Για να αντιμετωπίσουν οι Σπαρτιάτες αυτή την κοινωνική και πολιτι-κή μεταρρύθμιση, που απαιτούσε κοινωνική και πολιτική ομοιογένεια, υιοθέτησαν ένα σύστημα παιδείας ως κριτήριο ταυτόχρονα έντασης στο νέο πολιτικό σώμα, αλλά και διάκρισης όσων το αποτε¬λούσαν. Παράλληλα συνέβαλε στην κοινωνική συ¬νοχή του νέου σώματος των πολιτών και συγχρόνως έδινε στο δήμο τη νέα ταυτότητα που επιζητούσε.
Ο στόχος της σπαρτιατικής αγωγής εκφράζει συνεπώς την ιστορική πραγματικότητα που σημαδοτείται από το τέλος της κοινωνίας των «αρίστων» μέχρι και την αρχή της κοινωνίας των «πολιτών». Αντανακλά δηλαδή τη μεταβατική περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας αναφερόμαστε στην κοινωνία των «οπλιτών». Ο οπλίτης υπαγορεύει τους κανό¬νες, τις αρχές και τούς τρόπους μιας αγωγής που έ¬χει στόχο την κατάληξη στην κατάσταση του πολί¬τη. Το ιστορικό πλάισιο που διαμορφώνεται με την εμφάνιση της φάλαγγας των οπλιτών, ως χρονική αφετηρία του συστήματος εκπαίδευσης της Σπάρτης, ερμηνεύει και αιτιολογεί το πνεύμα της αγωγής, τον πολιτικό και πολεμικό της χαρακτήρα, την αντινομία μεταξύ αριστοκρατικών και οπλιτικών αξιών που παρατηρούνται στο σύστημα, το συ¬γκεκριμένο τύπο σχέσης μεταξύ ατόμου και κοινω¬νίας που καλλιεργείται, καθώς και τη διάθεση πλαισίωσης του νέου από την πόλη.
Σε μια εποχή που πολιτική και πολεμική ι¬διότητα ταυτίζονται, η καινοτομία της σπαρτιατικής παιδείας είναι η σύνδεση της παιδείας με την κοινωνική και πολιτική ζωή της πόλης. Κοινωνική, όσον αφορά τον τρό¬πο που αποτυπώνονται στο νέο οι κανόνες της κοινωνικής συμπεριφοράς και της θέσης του και πολιτική όσον αφορά την απόκτηση του τίτλου του πολίτη και της ανάδειξής του στις αρχές της πόλης. Τέλος, μία επιπλέον καινοτομία αποτελεί το γεγο¬νός ότι η πόλη αναλαμβάνει το ρόλο του παιδαγω¬γού των πολιτών μέσα από ένα δημόσιο, κοινό και υποχρεωτικό σύστημα εκπαίδευσης, προσδιορίζοντας έτσι τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του Σπαρτιάτη πολίτη.
Ωστόσο η εκπαίδευση, ως προϋπόθεση για να α¬ποκτήσει και να ασκήσει κάποιος τα πλήρη πολι¬τικά του δικαιώματα, είναι ταυτόχρονα κριτήριο αριστοκρατικό και δημοκρατικό. Αριστοκρατικό, γιατί η παιδεία ως προϋπόθεση πολιτικών δικαιω¬μάτων είναι κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό της αρι¬στοκρατικής κοινωνίας. Η ταύτιση επίσης της υπο¬χρεωτικής συμμετοχής με την υποχρεωτική επιτυ-χία, καθιστά την τελευταία ρυθμιστικό παράγοντα, ώστε να διακρίνει και να απομακρύνει μερικά από τα μέλη της κοινωνίας τα οποία θα έπρεπε a priori να συγκαταλέγονται μεταξύ των πολιτών. Το γεγο¬νός αυτό είχε αποτέλεσμα να προκαλέσει μια ευ¬ρύτερη κοινωνική και πολιτική ιεραρχία, γιατί διαχωρίζει αφ’ ενός τους ίδιους τους Σπαρτιάτες με¬ταξύ τους και αφ’ ετέρου τους Σπαρτιάτες με τις άλ¬λες κοινωνικές ομάδες. Δημοκρατικό, γιατί η συμ¬μετοχή στο ίδιο σύστημα εκπαίδευσης αφορά το σύνολο του πολιτικού σώματος ανεξαρτήτως κατα¬γωγής και φύλου. Κάθε ένα από τα δυο αυτά κριτή¬ρια εκφράζει δύο διαφορετικούς τύπους κοινωνιών. Η συνύπαρξη τους εξηγείται εν μέρει από τη μετα¬βολή / αντικατάσταση της αριστοκρατικής κοινωνίας σε κοινωνία οπλιτών.
Στο πλαίσιο αυτό η αρετή του νέου δεν είναι πλέ¬ον συναφής με την εξ αίματος συγγένεια και ούτε κληρονομικά μεταβιβάσιμη, αλλά αγώνας για την κατάκτηση της. Το έπαθλο της αριστείας απευθυ¬νόταν σε αυτόν που ήξερε να συνεισφέρει καλύτε¬ρα στην επιτυχία της ομάδας. Σε αυτόν που ανάμε¬σα στους άλλους γνώριζε πώς να επιτυγχάνει τη νί¬κη παραμένοντας μαζί τους, αλληλέγγυος, Ομοίος τους. Για να συντελεστεί λοιπόν η αντικατάσταση της ατομικής αριστοκρατικής ανδρείας από τη συλ¬λογική τάξη, και για να γίνει εφικτή η πλαισίωση της «δημοκρατικοποίησης» των αριστοκρατικών α¬ξιών και αρχών, έπρεπε ο νέος τύπος του πολίτη να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα ώστε να είναι σε θέ¬ση να επιτελέσει τη διπλή του αποστολή: του πο¬λίτη (πολιτικός ρόλος) και του οπλίτη (πολεμικός ρόλος). Στο εξής η πολεμική ιδιότητα έγινε το κα¬θήκον όλων όσοι συμμετείχαν στο νέο σώμα των πολιτών, και ο πόλεμος έπαψε να είναι χαρακτηρι¬στικό γνώρισμα μιας elite και εντάχθηκε στο νέο πλαίσιο της πόλης, το οποίο ενσωματώνει εξ ολο¬κλήρου τον πόλεμο στην πολιτική και αφομοιώνει στη μορφή του πολίτη το πρόσωπο του πολεμιστή. Έτσι εάν για τους άριστους της αριστοκρατικής κοι¬νωνίας ο πόλεμος ήταν μια ευκαιρία για «κλέος και λάφυρα», μετά τη «φάλαγγα των οπλιτών» ο πόλεμος είναι η εκπλήρωση ενός καθήκοντος.
5. Η ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ
Η Σπάρτη ήταν μία μεγάλη πόλη λόγω της έκτασης της επικράτειάς της, όχι όμως και από τον πληθυσμό των πολιτών της, ο οποίος άλλωστε μειωνόταν διαρκώς κατά την κλασική περίοδο. Οι Λακεδαι¬μόνιοι στρατιώτες φημίζονταν ως oι καλύτεροι, ωστόσο ο αριθμός τους ήταν σχετικά μικρός και η Σπάρτη δεν θα μπορούσε να διαδραματίσει το ρόλο της στον τότε ελληνικό κόσμο, αν δεν είχε επιτύχει να οργανώσει προς όφελος της το μεγαλύτερο μέ¬ρος της Πελοποννήσου. Με τις σύμμαχες πόλεις, σχημάτισε τον 5ο αιώνα π.Χ. αυτό που σήμερα α¬ποκαλούμε Πελοποννησιακή Συμμαχία και που α¬πλά οι Έλληνες ονόμαζαν «Οι Πελοποννήσιοι» ή «Οι Λακεδαιμόνιοι και οι Σύμμαχοί τους». Άλλωστε δεν επρόκειτο μόνο για αριθμητικό ζήτημα - οι σύμμαχοι συνεισέφεραν στους Σπαρτιάτες ένα σημαντικό στοιχείο ισχύος στον ελληνικό κόσμο, τη ναυτική δύναμη. Διαφορετικά πώς θα μπορούσε να συσταθεί αυτή η ισχυρή δομή;
Η πρώτη φροντίδα των Σπαρτιατών ποτέ δεν ήταν το κτίσιμο μιας αυτοκρατορίας, αλλά η διαφύλαξη της ασφάλειας τους. Αυτό αποτελεί την πρώτη προ-τεραιότητα για κάθε ελληνική πόλη, όπου ο κάθε γείτονας είναι εν δυνάμει εχθρός. Και η Σπάρτη εί¬χε στην Πελοπόννησο, από τον 8ο αιώνα π.Χ., μία ανταγωνιστική δύναμη, ένα αδελφό εχθρό, το Αργός. Όσο μακριά κι αν ανατρέξουμε στην Ιστορία (και ακόμη παραπέρα), οι σχέσεις μεταξύ των δύο πόλεων ήταν τεταμένες. Αρχικά πολεμούσαν για μια όμορη περιοχή, τη Θυρεάτιδα. Αυτού του εί¬δους οι πόλεμοι παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτη¬ριστικά. Διακυβεύουν για ένα πολύ μικρό έδαφος, που δεν αποτελεί τόπο-πέρασμα και μολονότι επί¬πεδο, δεν προσφέρει πραγματικό οικονομικό εν¬διαφέρον- είναι πόλεμοι που διέπονται από κανό¬νες που σκοπό έχουν να περιορίσουν την εμβέλεια τους και τις συνέπειες τους, συνδέονται δε με μία κοινή λατρεία, αυτή του Πυθίου Απόλλωνα. Τελικά εμφανίζονται σαν διαμάχη με σειρά επεισοδίων. Αναφέρεται για παράδειγμα η ήττα των Σπαρτιατών στη μάχη των Υσιών το 669 π.Χ. Το γνωστότερο επεισόδιο (χάρη στον Ηρόδοτο, Ι, 82) συνέβη γύρω στο 545 π.Χ., ονομάζεται «η μάχη των πρωταθλη¬τών», επειδή κατόπιν συμφωνίας οι δύο πόλεις «παραδόθηκαν» σε 300 πολεμιστές η κάθε μία και την τελική νίκη πήρε ένας υπέροχος πολεμιστής. Καταλαβαίνει κανείς ότι η αφήγηση αυτή βρίσκε¬ται τουλάχιστον στα όρια του μύθου.
Άλλοι πόλεμοι μεταξύ Σπάρτης και Αργούς α¬ποτελούν περισσότερο συνηθισμένα πρότυπα. Στην αρχή του δεύτερου μισού του 8ου αιώνα π.Χ., οι Σπαρτιάτες, καθοδηγούμενοι από τον Νίκανδρο, εισέβαλαν στην Αργολίδα, με συνέπεια την κατα¬στροφή της Ασίνης που τους είχε βοηθήσει• η ανα¬σκαφή της Ασίνης έφερε στο φως την πραγματική έκταση αυτής της καταστροφής, που η κεραμική της τη χρονολογεί γύρω στο 720 π.Χ.• με τη σειρά τους οι Αργείοι βοήθησαν τους Μεσσήνιους να ε¬ξεγερθούν στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα π.Χ. Η ένταση ανάμεσα στο Αργός και τη Σπάρτη φαίνεται να είναι η γραμμή του πυρός της Ιστορίας της Πε-λοποννήσου την αρχαϊκή εποχή.
Τον 6ο αιώνα, η Σπάρτη απέκτησε άλλη μία ι¬σχυρή αντίπαλο, την Τεγέα, τη βασικότερη και νο¬τιότερη των αρκαδικών πόλεων. Ο Ηρόδοτος (Ι, 65-69) αφηγείται την παρακάτω ιστορία: σε πρώτη φά¬ση, οι Σπαρτιάτες - η πρόθεση τους ήταν να κατα-κτήσουν την εύφορη κοιλάδα της Τεγέας - μειονε¬κτούσαν («ο πόλεμος των Πεδών» το 550 π.Χ. περί¬που). Στη συνέχεια, αφού κατόρθωσαν με δόλο να επανακτήσουν τα οστά του Ορέστη, ήταν οι νικητές. Στο μεταξύ είχαν αλλάξει σχέδια και αρκέσθηκαν να συνάψουν συμμαχία με την Τεγέα, που τους έ¬δινε κάποια πλεονεκτήματα. Γιατί αυτή η αλλαγή στάσης; Χωρίς αμφιβολία η Σπάρτη κατάλαβε on δεν είχε τα μέσα να κατακτήσει πόλεις τόσο απο¬μακρυσμένες και τόσο σημαντικές και ότι ήταν κα¬λύτερα να τις κάνει συμμάχους.
Η υπόλοιπη Αρκαδία, ιδιαίτερα ο Ορχομε¬νός και η Μαντινεία, ακολούθησε το πα¬ράδειγμα της Τεγέας• ύστερα ήρθε η σει¬ρά της Φλειούς, που η πίστη της σε όλο το χρονικό ορίζοντα της Ιστορίας 8α παρα¬μείνει παραδειγματική. Η Εληά αντιπροσωπεύει το μόνο προς τα βορειοδυτικά προπύργιο της Σπάρ¬της. Ακολούθως θα πάρει ένα σημαντικό προβάδι¬σμα έναντι του Αργούς, συνάπτοντας συμμαχίες με τις πόλεις Άκτιον, Tpoiznva, Ερμιόνη και Επίδαυ¬ρο, που όντας φιλικές προς μία μεγάλη, μακρινή δύναμη, προστατεύονταν από τις επίβουλες της ε¬πικίνδυνης γείτονας. Διαπιστώνουμε ότι :ο 525 π.Χ. η Κόρινθος είχε ήδη προσχωρήσει στη Σπαρτιατική Συμμαχία, σε άγνωστο χρόνο και η Σικυώνα τη μιμήθηκε. Από δυσπιστία προς την Αθήνα και η Αίγινα προσχώρησε, όπως επίσης τα Μέγαρα. πι¬θανόν κατά το τέλος του 6ου αιώνα π.Χ.• πρόκειται για τις μοναδικές επεκτάσεις της Συμμαχίας εκτός της Πελοποννήσου. Σε μισό αιώνα, η Σπάρτη, αρπάζοντας κάθε ευκαιρία, είχε πραγματοποιήσει με αυτόν τον τρόπο τη συγκρότηση εκείνη που την κα¬θιστούσε τη μεγαλύτερη δύναμη σε στεριά και θά¬λασσα του ελληνικού κόσμου. Και αυτό χωρίς να δώσει ούτε μία μάχη, μέσα από σειρά συμμαχιών, συμφωνημένων η μία μετά την άλλη.
Με το ξέσπασμα των Πελοποννησιακοί πολέ¬μων, το συμμαχικό αυτό σύστημα πήρε την οριστι¬κή μορφή του, μιας πραγματικής ομοσπονδίας, με αρκετά καλά σχεδιασμένους κεντρικούς θεσμούς. Η Σπάρτη αποτελεί την ηγέτιδα δύναμη, έχει την πρωτοβουλία κατ την ευθύνη της διοίκησης, χωρίς ωστόσο να ασκεί απόλυτη εξουσία. Η δομή είναι δι¬κέφαλη. Από τη μία υπάρχει το Συμβούλιο των Συμμάχων, όπου κάθε πόλη-μέλος έχει έναν αντιπρόσωπο ( η Σπάρτη όπως οι άλλες) και αποφασίζει κατά πλειοψηφία. Έτσι η Σπάρτη είναι δυνατόν να μειοψηφήσει, η απόφαση όμως δεν μπορεί να της επιβληθεί. Πράγματι, η άλλη αρχή είναι η Συνέλευση των πολιτών της Σπάρτης, η οποία επίσης είναι κυρίαρχη. Γενικά, η Σπάρτη έχει την πρωτο¬βουλία και αφού ψηφίσει, για παράδειγμα, πόλεμο ενάντια σε κάποιον, προτείνει αυτή την απόφαση της στο Συμβούλιο των Συμμάχων, το οποίο μπορεί να την αποδεχθεί η να την αρνηθεί. Το 431 π.Χ. συνέβη το ακριβώς αντίθετο: οι Σύμμαχοι πρότει¬ναν στη Συνέλευση της Σπάρτης να αποφασίσει τον πόλεμο ενάντια στην Αθήνα• τότε η κατάσταση ήταν ιδιαίτερη καθώς οι Σύμμαχοι ήθελαν τον πόλεμο πολύ περισσότερο από τη Σπάρτη.
Η Συμμαχία δεν λειτουργούσε κατ' αυτόν τον τρό¬πο τον 6ο αιώνα π.Χ. Εκείνη την εποχή, η Σπάρτη αποφάσιζε μόνη: η συμμαχία με τον Κροίσο, οι δια¬δοχικές εκστρατείες κατά της Αθήνας (του Αγχίμολου πιθανά το 512/1, του Κλεομένη το 511/10, το 508/7 κατ το 507/6) και ο πόλεμος εναντίον του Άργους (μάχης της Σηπείας) κατά τα τελευταία χρόνια του αιώνα, αποτελούσαν αποκλειστικά δική της πρωτοβουλία. Η μοναδική σύσκεψη των Συμμάχων πραγματοποιήθηκε στη Σπάρτη, σε άγνωστη χρο¬νολογία (ίσως το 505-504) εν όψει μιας εκστρατείας κατά της Αθήνας, πρόταση που αρνήθηκαν. Αυτό διηγείται ο Ηρόδοτος (5, 90-93), αλλά το σπάνιο αυ¬τό χαρακτηριστικό του επεισοδίου κάνει σήμερα πολλούς ιστορικούς να αμφιβάλλουν για το αν εί¬ναι αληθινό: ο Ηρόδοτος φαίνεται να φαντάστηκε αυτή τη συνέλευση σαν μια ευκαιρία να φέρει στο προσκήνιο το ζήτημα της τυραννίας, κάτι λιγότερο φανταστικό από το ζήτημα των Περσών ευγενών α¬ναφορικά με τα πολιτικά καθεστώτα (3, 80-82). Πι¬στεύουμε ότι μάλλον κατά τη διάρκεια του 5ου αιώ¬να π.Χ., ίσως την επομένη των Μηδικών πολέμων, η Πελοποννησιακή Συμμαχία θέσπισε διαδικασίες που βλέπουμε στον Θουκυδίδη να εφαρμόζονται.
6. Η ΥΠΕΡΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΑΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
Ποια κοινότητα ήταν το σχολείο της κλασικής Ελλάδας;». Ο κάθε μορφωμένος άνθρωπος νομίζει ότι ξέρει: «Η Αθήνα, φυσικά». Αλλά, και προς τι¬μήν τους, οι αρχαίοι Αθηναίοι δεν ήταν τόσο σί¬γουροι. Γνώριζαν κάποια άλλη ελληνική πόλη, πολύ μικρότερη, της οποίας η διάνοια επισκίαζε τα αθηναϊκά όνειρα.
Ο Περικλής έκανε ό,τι μπορούσε για να εξυψώ¬σει την Αθήνα και να υποβαθμίσει τη Σπάρτη. Ο Θουκυδίδης τον κατέγραψε να ισχυρίζεται, στον Επιτάφιο του το 431/30 π.Χ., ότι η Αθήνα παρείχε της Ελλάδος παίδευσιν. Ήταν σίγουρο ότι ο Περι¬κλής εννοούσε ότι η Αθήνα με τους φιλοσόφους της και τους περίπλοκα ομιλούντες δημόσιους άν¬δρες ήταν το σχολείο της Ελλάδας; Χωρίς αμφιβο¬λία θα είχε ευχαρίστως ισχυριστεί αυτό, αν ήταν η αλήθεια. Αλλά δεν το κάνει. Η Αθήνα, σύμφωνα μ' αυτόν, παρείχε όχι το εκπαιδευτικό πρότυπο στην Ελλάδα, αλλά ένα εκπαιδευτικό πρότυπο (ό¬χι την παίδευσιν αλλά απλά παίδευσιν). Ο λόγος της περιοριστικής διατύπωσης του Περικλή είναι ό¬τι η Σπάρτη επίσης χρησίμευε ως πρότυπο, και πι¬θανά πιο χαρισματικό.
Οι παίδες της Σπάρτης, αντίθετα με εκείνους της Αθήνας, μορφώνονταν συστηματικά από την πολι¬τεία. Ακόμη και ο Αριστοτέλης, που δεν είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση τη Σπάρτη, αργότερα παραδέ¬χτηκε διστακτικά ότι τιμούσε τη Σπάρτη που δεν ε¬μπιστευόταν την εκπαίδευση στη γονική επιλογή, δηλαδή στην τύχη. Οι άλλοι Έλληνες, κατά κάποιο τρόπο, διαισθάνονταν ότι η επιτυχία των αραιοκα¬τοικημένων, ανοχύρωτων χωριών οφειλόταν οε ε¬κείνη την εκπαίδευση. Όμως το πώς ακριβώς η εκπαίδευση επέτρεπε στη Σπάρτη να είναι η μοναδι¬κή υπερδύναμη της Ελλάδας ήταν για τους σύγ¬χρονους σκεπτικιστές αντικείμενο αμφισβήτησης και μυστηρίου. Ποιες ήταν αυτές, οι άξιες μίμησης, τεχνικές της Σπάρτης;
Η Σπάρτη χαιρόταν που έμενε μυστήριο. Οι ικα¬νότητες της θα παρέμεναν κρυφές. Δεν είχε καμιά επιθυμία να γίνει ο δάσκαλος της Ελλάδας, αν μπορούσε να το αποφύγει. Μαθαίνουμε για ένα Σπαρτιάτη Βασιλιά, τον Αγησίλαο, που επικρίνε¬ται από ένα συμπολίτη του ou πολεμάει πολύ συ¬χνά εναντίον των Θηβών και έτσι «δίδασκε τους Θηβαίους πώς να πολεμούν». Ακόμη και το γεγο¬νός της σπαρτιατικής διάνοιας έπρεπε να μείνει κρυφό. Ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαμος καυ¬χιόταν ότι ο λαός του εκπαιδευόταν να έχει έλλει¬ψη κριτικής αντίληψης. Μέχρι πρόσφατα Ευρω¬παίοι μελετητές αποδέχονταν αυτή τη σπαρτιατική προπαγάνδα. Ο Tζορτζ Φόρεστ (George Forrest), καθηγητής Ελληνικής Ιστορίας στην Οξφόρδη στο τέλος του 20ού αιώνα, έγραψε: «Ένας πολύ ευφυής Σπαρτιάτης; Υπήρχε τέτοιο πράγμα; Αν όχι...». Όμως νέα έρευνα, βασισμένη σε διορατικές αναφο¬ρές των αρχαίων Ελλήνων, φέρνει στο φως τώρα τη σπαρτιατική διάνοια. Και τα ευρήματα μαρτυρούν ou, κατά αξιοσημείωτο τρόπο, η Σπάρτη προκατέλαβε τις σύγχρονες μεθόδους.
Σε βαθμό μοναδικό στην Ελλάδα, οι Σπαρτιάτες χρησιμοποίησαν την εξειδίκευση. Ο Περικλής το διαισθάνθηκε αυτό. Περιέγραψε με λαμπρά χρώ¬ματα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που έκαναν την Αθήνα διαφορετική από τη μεγάλη αντίπαλο της. Οι περιγραφές αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αποκαλύψουν τη μορφή της σκιάς της Σπάρ-της. Εμείς οι Αθηναίοι, περηφανεύθηκε ο Περι¬κλής, είμαστε ασυνήθιστα πολυτάλαντοι. Οι πολί¬τες μας μπορούν να στρέψουν με επιτυχία τα χέρια τους σε τόσο πολλά διαφορετικά πράγματα. Με άλ¬λα λόγια, οι Σπαρτιάτες ήταν περιορισμένοι ή, με τη δική μας, θετική φρασεολογία, εξειδικευμένοι. Οι Αθηναίοι ήξεραν πώς να αυτοσχεδιάσουν, είπε ο Περικλής, ενώ οι Σπαρτιάτες ήταν κοπιαστικά εκ¬παιδευμένοι. Μ' άλλα λόγια, οι Σπαρτιάτες ήταν υ¬ψηλά εκπαιδευμένοι. Σαν τους σημερινούς ειδι¬κευμένους σ’ ένα αντικείμενο, οι Σπαρτιάτες μπορεί να ήταν υπερβολικά αδαείς όταν βρίσκονταν έξω από το αντικείμενο τους. Οι μη Σπαρτιάτες κατεδείκνυαν με ευθυμία τις συνέπειες. Οι γυναίκες της Σπάρτης, όταν ήρθαν αντιμέτωπες με μια ε¬χθρική εισβολή το 370 π.Χ., δεν φάνηκαν χρήσι¬μες, όπως θα έκαναν άλλες Ελληνίδες. Αντίθετα, είπε ο Αριστοτέλης, δημιούργησαν μεγαλύτερη σύγχυση από τον εχθρό. Αλλά οι γυναίκες της Σπάρτης δεν είχαν εκπαιδευτεί για να βοηθούν στη μάχη. Ήταν αθλητικά εκπαιδευμένες για να είναι δυνατές στην ανατροφή των παιδιών και για να εν¬θαρρύνουν την πολεμική αρετή. Και σ’ αυτούς τους εξειδικευμένους ρόλους είχαν τη φήμη των καλύ¬τερων γυναικών στην Ελλάδα.
Η σύγχρονη ανάλυση εξειδικευμένων αθλητών εστιάζει στην επιλογή του κατάλληλου χρόνου (timing), δηλαδή σε ποια χρονική στιγμή της κούρσας δίνει ο αθλητής όλες τις δυνάμεις του. Πα¬ρομοίως, ισχύει για τους εξειδικευμένους πολιτι-κούς και τη διαχείριση των μέσων ενημέρωσης: η επιλογή του σωστού χρόνου είναι το παν -έχουν μά¬θει να δημοσιοποιούν τις άσχημες ειδήσεις όταν το κοινό είναι απορροφημένο από κάτι άλλο. Όπως για τους αθλητές του πολέμου και για τους πολιτι¬κούς, η χρήση του «timing» από τη Σπάρτη ήταν πειθαρχημένη σε βαθμό αξεπέραστο ακόμη και σήμερα. Πρόσφατη ανάλυση έχει εξετάσει το «timing» όλων των περιπτώσεων κατά τον 5ο αιώ¬να που η Σπάρτη άνοιξε ή σκόπευε ν' ανοίξει έναν επιθετικό πόλεμο κατά της Αθήνας. Το αποτέλεσμα δημιουργεί μια εντυπωσιακή αντίληψη της σπαρ¬τιατικής στρατηγικής ικανότητας. Όταν η Αθήνα εί¬χε κάποια δυσκολία, για παράδειγμα όταν τα στρα¬τεύματα έπρεπε να καταπνίξουν μια εξέγερση στην αυτοκρατορία της, η Σπάρτη συστηματικά εκμεταλ¬λευόταν την ευκαιρία.
Το υπόδειγμα που ακολουθεί (σελ. 38) είναι κα¬θαρό και εντυπωσιακό. Κάθε φορά που η Αθήνα εί¬χε μια αδυναμία κατάλληλη για εκμετάλλευση σε εποχή ειρήνης, η Σπάρτη εκμεταλλευόταν την ευ¬καιρία και προσπαθούσε ν’ ανοίξει πόλεμο. Η ε-χθρότητα της Σπάρτης κατά της Αθήνας με άλλα λόγια ήταν διαρκής. Αλλά, δεδομένης εκείνης της ε¬χθρότητας, η αυτοπειθαρχία της Σπάρτης αποδει¬κνύεται τώρα πέρα για πέρα αξιοσημείωτη. Οι Σπαρτιάτες ποτέ δεν επιτέθηκαν απλώς επειδή ή¬ταν θυμωμένοι, αλλά ως εκπαιδευμένοι ειδικοί, πά¬ντοτε περίμεναν συστηματικά την ευκαιρία. Η σπαρ¬τιατική πολιτική είχε μια δική της κομψότητα.
Στη Σπάρτη φαινομενικά δεν υπήρχε μέρος για βιβλία. Ακόμη και τα μεγάλα επιχειρήματα που παραδίδονταν προφορικά απορρίπτονταν λόγω αρ¬χής. Μια ομιλία που έγινε από Σαμιώτες επικρί¬θηκε περιφρονητικά σύμφωνα με τον Ηρόδοτο: «Έχουμε ξεχάσει την αρχή της και δεν καταλαβαί¬νουμε το υπόλοιπο». Αλλά η άγνοια αυτή, που χω¬ρίς αμφιβολία διογκωνόταν από τους Σπαρτιάτες, δεν προερχόταν από ηλιθιότητα. Ήταν, και αυτή, η αντίστροφη πλευρά μιας εξειδίκευσης. Μέτριοι στα μεγάλα επιχειρήματα, οι Σπαρτιάτες παραμένουν παγκοσμίως γνωστοί για τα μικρά επιχειρήματα: λακωνική σοφία. Σήμερα, με την τηλεόραση να έ¬χει κάνει τον κόσμο μας λιγότερο μορφωμένο και περισσότερο οπτικό, ο σπαρτιατικός τρόπος ομιλίας έχετ έρθει στην επικαιρότητα με ένα καινούργιο ό¬νομα, «ο ήχος που δαγκώνει». Αλλά παράλληλα με τα αποφθέγματα τους, οι Σπαρτιάτες είχαν έναν άλλο τύπο πειθούς, έναν τύπο εμφανώς πιο σύγ¬χρονο: το οπτικό σχήμα λόγου.
Ο στρατός της Σπάρτης ήταν σκηνοθετημένος με την επιδεξιότητα του Χόλιγουντ. Η εντυπωσιακή κόμη των στρατιωτών υπήρχε για να τρομοκρατεί, έλεγε ο Ξενοφών. Ο ευδιάκριτος κόκκινος μανδύας τραβούσε την προσοχή του εχθροί. Το μήνυμα του μανδύα ήταν ένα μήνυμα εκφοβισμού και αυτοπε¬ποίθησης: «Αυτός δεν είναι απλά ο ενωμένος πελοποννησιακός στρατός, είναι ένας στρατός που ο¬δηγείται από τους Σπαρτιάτες. Και οι Σπαρτιάτες δεν κρύβουν τη θέση τους. θέλουν να ξέρεις που ακριβώς είναι». Προχωρώντας προς τη μάχη υπό τον ήχο των αυλών, ο στρατός της Σπάρτης εντυπωσίαζε σαν αστραφτερή μηχανή. Ακόμη και πριν φύγουν για τη μάχη, οι Σπαρτιάτες δημιουργούσαν ένα οπτικό σκηνικό σχεδιασμένο για να εντυπωσιάζει. Ο Ξενοφών έγραψε γι’ αυτό το απόλυτο θέ¬αμα: «Από αυτό που μπορούσες να δεις καθώς οι στρατιώτες της Σπάρτης γυμνάζονταν και προετοίμαζαν τις πανοπλίες, αληθινά πίστευες ότι η πόλη είναι ένα πολεμικό εργαστήρι».
Αιώνες αργότερα, όταν η Σπάρτη είχε γίνει μια μικροσκοπική μονάδα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τα οπτικά μαθήματα συνεχίστηκαν. Τουρίστες έρχονταν, για να παρακολουθήσουν τα αγόρια της Σπάρτης να υποφέρουν σιωπηρά, πολλές φορές να πεθαίνουν από το μαστίγωμα στον ιερό χώρο της Ορθίας Αρτέμιδος. Το πλέον αξιομνημόνευτο ε¬πιχείρημα των Σπαρτιατών παρέμενε το δικό τους σώμα, έντεχνα παρουσιαζόμενο.
Παράλληλα με την επιδέξια οπτική προπαγάνδα πήγαινε και μια άλλη πολύ γνωστή σε όλους σύγ¬χρονη τεχνική. Το μεγάλο ψέμα: πιθανά όλες οι κοινωνίες παράγουν ψεύδη. Αλλά οι απάτες της Σπάρτης οργανώνονταν με ολοκληρωτική διάνοια. Σήμερα μελετώνται από τους λογίους σαν μια μορ¬φή τέχνης. Δύο φορές πριν από τη μάχη Σπαρτιάτες αρχηγοί είχαν πάρει ειδήσεις για μια ήττα κάπου αλλού. Αλλά δεν έλεγαν την αλήθεια στους στρα¬τιώτες. Αντίθετα. διέταζαν έναν «αγγελιαφόρο» να έρθει στεφανωμένος, για να φέρει τα νέα για μια «νίκη». Γίνονταν θυσίες για να ευχαριστήσουν τους θεούς. Πίστευαν ότι οι στρατιώτες ενθαρρυμένοι με ψεύτικα νέα θα πολεμούσαν καλύτερα. Ο Ξενοφών, ένας θαυμαστής της Σπάρτης, αρεσκόταν να πιστεύ¬ει ότι τον καιρό της ειρήνης η Σπάρτη ήταν αυστη¬ρά τίμια στη διπλωματία της. «Αλλά ένας Σπαρτιάτης βασιλιάς», έγραφε περήφανα ο Ξενοφών, «απ' τη στιγμή που κηρυσσόταν ο πόλεμος, και η εξα¬πάτηση γινόταν αποδεκτή στη θρησκεία, υπερτε-ρούσε εξ ολοκλήρου του εχθρού του σε δόλο».
Παραδοσιακά, η μελέτη της Σπάρτης έχει νο¬σηρά διαχωριστεί μεταξύ αντιπάλων Ζηλωτών. Οι υποστηρικτές των δικτατοριών του 20ού αιώνα θαύμαζαν τη Σπάρτη για την ήπια κυριαρχία της, τη σύνθλιψη του ακατάλληλου ατόμου. Οι ερα¬στές της ελευθερίας ένιωθαν φρίκη με τις μεθό¬δους της. Καμία πλευρά δεν μπόρεσε να ερευνή¬σει ήρεμα την ικανότητα της Σπάρτης να πετυχαί¬νει τους σκοπούς της. Ιοως μόνο τώρα, σε μια καλ¬λιεργημένη αλλά όλο πιο πολύ οπτική κοινωνία, να μπορέσουμε να κοιτάξουμε πιο βαθιά, με κα¬τανόηση αλλά όχι πλήρη θαυμασμό, το σκοτεινό πλανήτη που επισκίασε τον αθηναϊκό ήλιο.
7. ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΓΗ - ΚΛΕΟΜΕΝΗ
Όταν ο Πλούταρχος, κατά τις δύο δεκαετίες πριν και μετά το 100 μ.Χ., κάθησε να γράψει το έργο του Βίοι Παράλληλοι με θέμα τους μεγάλους Έλληνες και Ρωμαίους, δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει τη φήμη των αδελφών Γράκχων, Τιβέριου και Γάιου. Είχαν διατελέσει και οι δύο δήμαρχοι των πληβείων (το 133, και 123 και 122 αντίστοιχα). Κατ οι δύο είχαν δολοφονηθεί σε σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις, τιμωρημένοι έτσι επειδή επιχείρησαν να εισαγάγουν αναγκαίες μεταρρυθμίσεις σ' ένα ρωμαϊκό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης που κυριαρχούνταν από μια βαθιά συντηρητική και ευρύτατα συνεκτική Γερουσία. Με ποιους Έλληνες, που θεωρητικά αποτελούσαν ένα Ζευγάρι αδελφών ή τέλος πάντων ένα ζευγάρι κατά μία έν¬νοια, θα μπορούσε ο Πλούταρχος να συγκρίνει τις συγκλονιστικές ζωές και πιο πολύ τους συγκλονι¬στικούς θανάτους των Γράκχων; Η απάντηση του ή¬ταν του Άγη και του Κλεομένη της Σπάρτης.
Ο παραλληλισμός ήταν, στην καλύτερη περίπτω¬ση, ανακριβής και κάθε άλλο παρά καθολικός. Ο Άγης και ο Κλεομένης δεν ήταν αδέλφια, παρ’ όλο που δημιουργήθηκε μια συγγένεια μεταθανάτια: ο Κλεομένης παντρεύτηκε τη χήρα του Άγη, την Αγιάτιδα. Ούτε ήταν ο Άγης και ο Κλεομένης επί¬σημοι αντιπρόσωποι του λαού της Σπάρτης, όπως ή¬ταν ο Τιβέριος και ο Γάτος Γράκχος εκλεγμένοι δήμαρχοι των Ρωμαίων πληβείων από μεταρρυθ¬μιστικά ψηφοδέλτια. Ήταν κληρονομικοί βασιλείς που διαδέχθηκαν τους θρόνους των βασιλικών οί¬κων των Ευρυπωντιδών και των Αγιαδών και κυ¬βέρνησαν περίπου τα 244-241 και 236-222 π.Χ. α¬ντίστοιχα. Όμως -και ο Πλούταρχος δεν ήταν βέ¬βαια ο πρώτος που το είδε- δεν ήταν λίγα τα κοινά σημεία ανάμεσα στους δύο Σπαρτιάτες βασιλείς και τους δύο Ρωμαίους δημοκρατικούς δημάρχους. Και οι δύο Σπαρτιάτες είχαν επίσης σκοτωθεί σε σφο¬δρές πολιτικές συγκρούσεις, και οι δύο είχαν ρητά ενστερνιστεί ένα ριζοσπαστικό, αν όχι επαναστατι¬κό, κοινωνικό πρόγραμμα, το οποίο επιδίωκαν να εφαρμόσουν με την επιδέξια χρήση της δύναμης του αξιώματος τους - η μοναρχία στη Σπάρτη δεν ή¬ταν με κανέναν τρόπο απόλυτη, αφού εκτός των άλ¬λων ήταν διπλή (δύο βασιλείς) και θα μπορούσε φυσιολογικά να περιγραφεί ως ένα «αξίωμα» (αρ¬χή), όπως για παράδειγμα ο θεσμός ιης αρχηγίας στην Αθήνα.
Για ποιο λόγο, λοιπόν, ο Άγης Δ΄ και ο Κλεομέ¬νης Γ Ζουν και πεθαίνουν όπως έζησαν και πέθα¬ναν; Φυσικά, δεν είναι αρκετό απλώς να Βασιστεί κανείς στην από κοινού αντιμετώπιση που κάνει ο Πλούταρχος στους Βίους για πιθανές απαντήσεις σ' αυτό το σύνθετο ερώτημα. Κατ' αρχάς, πρέπει να διερευνήσουμε τη φύση και ειδικότερα την αξιοπι¬στία των πηγών που ο Πλούταρχος επέλεξε να Βα¬σιστεί. Η βασική πηγή του ήταν ο συγγραφέας-ιστορικός της ίδιας εποχής, του 3ου π.Χ. αιώνα, Φύλαρχος ο Αθηναίος. Αλλά πόσο αξιόπιστες ήταν οι εκτιμήσεις του; Αν πιστέψουμε τον Πολύβιο, το σφοδρότερο επικριτή του Φύλαρχου, θα πρέπει να πούμε: καθόλου. Το όνομα του Φύλαρχου επιλέχθη¬κε από το μεγάλο Αρκάδα ιστορικό της ακμής της Ρώμης ως παράδειγμα του πώς να μη γράψει κανείς καλή Ιστορία. Αυτό που φαίνεται να εξοργίζει τον Πολύβιο περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι το ύφος τον Φύλαρχου, το κατηγορικό σφάλμα του να συγχέει την αντικειμενική ιστοριογραφία με το μυ¬θιστορηματικό, συγκινησιακό λογοτεχνικό είδος της τραγωδίας. Υπήρξε όμως και ένα ιδεολογικό Ζήτημα ανάμεσα τους. Ο Πολύβιος από τη Μεγαλό¬πολη γεννήθηκε ανάμεσα στην αριστοκρατική ελίτ που εξουσίαζε την Αχαϊκή Συμπολιτεία κατά το τέ¬λος του 3ου και αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα. Είχε επί¬σης την άποψη ότι ο πατριωτισμός δικαιολογούσε την προκατάληψη κατά τη συγγραφή της ιστορίας της ίδιας της χώρας ή της πολιτείας του ιστορικού. Ο Κλεομένης Γ΄ της Σπάρτης ήταν ένας δηλωμένος ε¬χθρός της Αχαϊκής Συμπολιτείας, με αρκετές επι¬τυχίες εις βάρος της για ένα μεγάλο χρονικό διά¬στημα. Είχε μάλιστα λεηλατήσει και γενικά αντίμετωπίσει η Μεγαλόπολη του Πολύβιου με μεγάλη αγριότητα, μόλις μια γενιά πριν από τη γέννηση του ιστορικού. Γι’ αυτό ο Πολύβιος δεν μπορούσε να α¬ποδεχθεί και πραγματικά αισθανόταν ou έπρεπε να ανατρέψει την πολύ ευνοϊκή εικόνα τον Κλεομένη που βρήκε στην εργασία του Φύλαρχου.
Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η επιλογή του Πλού¬ταρχου να ακολουθήσει την καταγραφή των γεγο¬νότων καθώς και την ερμηνεία που δίνει ο Φύλαρχος δεν είναι δυστυχώς κατηγορηματική. Αυτό που μπορούμε να ισχυριστούμε είναι ότι η δίκη μας σύγχρονη εκτίμηση δεν θα είναι ασύμφωνη του¬λάχιστον με αυτά τα γεγονότα που ο Φύλαρχος. ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος διασώζουν σχετικά μη εξωραϊσμένα, και ότι η δική μας ερμηνεία εκείνων των γεγονότων δημιουργεί τη σταθερή εντύπωση ε¬νός από τα πιο δολοπλόκα και πιο σπουδαία επει¬σόδια στην ιστορία της Σπάρτης.
Ένας λόγος που αυτό το σχέδιο είναι τόσο δολοπλόκο είναι ότι αποτελεί ένα από εκείνα τα πολύ σπάνια επεισόδια σε όλη την αρχαία ελληνική (ή ρωμαϊκή) Ιστορία, όπου μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο ρόλος των γυναικών δεν ήταν μόνο ασυνήθιστα εξέχων, αλλά πραγματικά καθοριστι¬κός. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, έναν αιώνα νω¬ρίτερα, είχε γράψει ότι «την εποχή της κυριαρχίας της Σπάρτης (404-371 π.Χ.) πολλά πράγματα ελέγ¬χονταν από τις γυναίκες». Στα χρόνια μεταξύ 244 κατ 221 π.Χ. εκείνος ο αμφισβητούμενος ισχυρι¬σμός αποδεικνύεται πραγματικά αληθινός. Εχω ή¬δη αναφέρει ότι ο Κλεομένης Γ΄ παντρεύτηκε τη χήρα του Άγη Δ΄. Ο Πλούταρχος μας λέει επιπλέον ότι ήταν η Αγιάτιδα που δίψαγε για εκδίκηση για τη δολοφονία του άνδρα της και όχι λιγότερο έν¬θερμη υποστηρίκτρια απ’ αυτόν του μεταρρυθμι¬στικού του προγράμματος, για το οποίο άλλωστε εί¬χε δολοφονηθεί, η οποία έκανε το δεύτερο σύζυγό της να αλλάξει στάση στην υπόθεση ίων μεταρ¬ρυθμίσεων. Εκτός αυτής, υπήρχαν η μητέρα και η γιαγιά του Άγη, η Αγησιστράτη και η Αρχιδάμεια, τις οποίες ο Πλούταρχος με βεβαιότητα χαρακτήρι¬σε «οι πιο πλούσιες απ’ όλους τους Σπαρτιάτες» (ά¬ντρες και γυναίκες), και οι οποίες επιπλέον υπο¬στήριξαν ξεκάθαρα τον Άγη. Και τελευταία αλλά όχι μικρότερης σημασίας, η τρομερή μητέρα του Κλεομένη η Κρατησίκλεια, η οποία προηγήθηκε τον γιου της στην εξορία ως όμηρος στην αυλή του Πτολεμαίου Γ΄ και επίσης δολοφονήθηκε εκεί σε ένα αιματηρό επεισόδιο σύγκρουσης φατριών.
Η ελληνική λέξη για την πολιτική σύ¬γκρουση, πάλη φατριών ή εμφύλιο πόλε-μο ήταν η λέξη στάσις. Ο Αριστοτέλης εί¬χε κάνει την παρεμπόδιση ή την αποφυ¬γή της στάσεως. η οποία θα μπορούσε μερικές φορές να απειλήσει την ίδια την ύπαρξη της ελληνικής πόλεως, κύριο θέμα του βιβλίου V των Πολιτικών του. Αλλά φάνηκε στην πορεία ότι, σχεδόν άσκοπα τις περισσότερες φορές, η στάσις συ¬νέχισε να ταλανίζει την ελληνική κοινωνία όπως είχε κάνει τους 5ο και 4ο π.Χ. αιώνες. Μια προφα¬νής καινοτομία παρ’ όλ’ αυτά ήταν ότι η Σπάρτη -η πόλη που κατά την προηγούμενη περίοδο ήταν φη¬μισμένη για την πειθαρχημένη διακυβέρνηση, την ευνομία και τη σταθερότητα της- διαταρασσόταν τώρα από στάσεις όπως κάθε άλλη ελληνική πόλη. Η αιτία αυτής της κατάστασης εδώ όπως και οπουδή¬ποτε αλλού ήταν η υπερβολική και όλο αυξανομέ¬νη ανισότητα στη διανομή και κατοχή της γης.
Η Σπάρτη κάποτε περηφανευόταν για το ακρι¬βώς αντίθετο. Η περίφημη πολιτική ισότητα μετα¬ξύ των Ομοίων υποτίθεται ότι βασιζόταν σε μια οι¬κονομική ισότητα μεταξύ των πολιτών που αναγό¬ταν αρχικά στην υποτιθέμενη νομοθεσία του Λυ¬κούργου, η οποία περιελάμβανε την ισότιμη δια¬νομή της γης στη Λακωνία και τη Μεσσηνία. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν καθόλου και ούτε ποτέ υπήρξε ισότιμα κατανεμημένη. Υπήρχαν πλούσιοι καθώς και φτωχοί Σπαρτιάτες, όπως στις άλλες ελ-ληνικές πόλεις. Η οξεία και όλο αυξανόμενη ευαί¬σθητη διαφορά ήταν ότι αν ένας Σπαρτιάτης έπεφτε κάτω από το επίπεδο μιας συγκεκριμένης συνει¬σφοράς φυσικού προϊόντος σε ένα κοινό συσσίτιο (συσκήνιον, συσσίτιον), έχανε τη θέση του ως Ομοίου και γινόταν ένα μέλος της κατώτερης τάξης των Υπομειώνων. Αυτό είχε αποτέλεσμα την εξα¬σθένηση της μάχιμης στρατιωτικής δύναμης της Σπάρτης, η οποία στη μάχη των Λεύκτρων είχε ε¬πιβεβαιώσει τη φήμη της ως μεγάλης δύναμης ε¬ντός και εκτός Ελλάδος.
Οποιοσδήποτε και να ήταν ο μηχανισμός συγκέ¬ντρωσης γης (οι σύγχρονοι μελετητές είναι τόσο δι¬χασμένοι επ’ αυτού όσο και οι αρχαίες πηγές), αυτή ήταν πιθανόν η κύρια αττία της ολιγανθρωπίας της Σπάρτης, του γεγονότος δηλαδή ότι μεταξύ 400 και 250 π.Χ. το σώμα των πολιτών μειώθηκε από 3.000 άτομα που ήταν σε 700 μόνο, από τα οποία μόλις τα 100 κρατούσαν ένα σημαντικό μερίδιο ιδιοκτησίας γης. Ήταν αυτή η κατάσταση που ο Άγης Δ΄ έθεσε στόχο να διορθώσει, χρησιμοποιώντας τα αναγεννη¬μένα συνθήματα μιας καταπιεσμένης αγροτιάς: πα-ραγραφή των χρεών και αναδασμό της γης. Εκτός από μτα μειοψηφία πλούσιων συγγενών του ή άλ¬λων ανθρώπων του περιβάλλοντος του, οι πλούσιοι συνενώθηκαν για να αντισταθούν σ’ αυτά τα μέτρα και στράφηκαν τυπικά στον άλλο βασιλέα, τον Λεωνίδα, για να υπεραμυνθούν της υπόθεσης τους. Ο Άγης ομως τους αντιμετώπισε αποτελεσματικά. Ο Λεωνίδας εξορίστηκε, τα χρέη παραγράφτηκαν κατ οι γραπτές υποθήκες, γνωστές ως κλήρια (από το κλήρος, που σημαίνει ένα κομμάτι γης), κάηκαν συμβολικά δημοσίως.
Αλλά οι επιτυχίες του Άγη έφτασαν μέχρις εκεί. Πριν προλάβει να στραφεί σοβαρά στο σχεδιαζόμενο αναδασμό της γης, υπέστη μια ταπεινωτική ήτ¬τα στον ισθμό της Κορίνθου, και κατά την επιστροφή του στη Σπάρτη δολοφονήθηκε από τους ε¬χθρούς του, μαζί με τους άμεσους συγγενείς του. Η υπόθεση της μεταρρύθμισης, τόσο αναγκαία αντι¬κειμενικά όσο και δικαιολογημένη ηθικά, έπρεπε να μείνει αδρανής για σχεδόν δεκαπέντε χρόνια. Ανέλπιστα καταπιάστηκε μ’ αυτήν ο γιος του Λεω¬νίδα, Κλεομένης, που ανέβηκε στα θρόνο των Αγιαδών το 236 π.Χ. Αντίθετα με τον Άγη, ο Κλε¬ομένης αντιλήφθηκε ότι η εξωτερική πολιτική εί¬χε τόση σημασία όση και η εσωτερική κατ ετοίμα¬σε το έδαφος για μια εσωτερική μεταρρύθμιση με μια σειρά αξιοσημείωτων επιτυχιών. Η πλέον περίβλεπτη ήταν αυτή κατά του Αράτου από τη Σικυώνα και της Αχαϊκής Συμπολιτείας της οποίας ηγείτο. Η λεηλασία της Μεγαλόπολης το 223 π.Χ. που αναφέρεται πιο πάνω, ήταν το αποκορύφωμα αυτής της επιτυχούς επιχείρησης, γεγονός που δη¬μιούργησε την εντύπωση για ένα διάστημα πως ο Κλεομένης θα μπορούσε να επαναφέρει τη Σπάρτη στη θέση της διεθνούς επικυριαρχίας που απολάμ¬βανε το 371 π.Χ.
O Κλεομένης, όμως, δεν ήταν μονό ένας ι¬κανός στρατιωτικός αρχηγός. Ήταν επίσης ένας πολύ αποτελεσματικός εσωτερικός μεταρρυθμιστής, και πιθανώς ένας κοινω¬νικός επαναστάτης. Ο Άγης είχε κυρίως προτείνει ένα ριζοσπαστικό αναδασμό της γης. Ο αριθμός των 4.500 μεριδίων γης για τούς Σπαρτιάτες και 15.000 για τους Περίοικους (ελεύθεροι Λάκωνες, οι οποίοι δεν ήταν ελεύθεροι πολίτες της Σπάρ¬της αλλά ζούσαν στις δικές τους ημιαυτόνομες κοι¬νότητες μέσα στα σύνορα της πολιτείας της Σπάρτης) αναφέρεται ως ο τελικός στόχος του. Ο Κλεο¬μένης όμως, που άρχισε το 227 π.Χ.. όντως πραγ¬ματοποίησε έναν αναδασμό γης περίπου σ’ αυτήν την κλίμακα. Επιπλέον, δεν περιέλαβε μόνο τούς Περίοικους στο σχέδιο του. Απελευθέρωσε επίσης περίπου 6.000 από τούς εναπομείναντες Λάκωνες Είλωτες, τους δουλοπάροικους της Σπάρτης. κυρίως εργάτες στους αγρούς, με αντάλλαγμα ένα τέλος α¬πελευθέρωσης που πληρωνόταν απ’ αυτούς μετρητοίς. Υπήρχε έτσι το ενδεχόμενο να γίνουν ιδιο¬κτήτες της γης οπού πριν είχαν δουλέψει κατανα¬γκαστικά. Στη σειρά ρυθμίσεων περιελήφθη αριθ¬μός μισθοφόρων στρατιωτών του Κλεομένη - αυτοί αποτέλεσαν κλειδί για τις στρατιω¬τικές μεταρρυθμίσεις του Κλεομένη, αφού μ’ αυτούς είχε προσπαθήσει να επαναφέρει τον παρακμασμένο και ξεπερασμένο σπαρτιατικό στρατό στα υψηλά ελληνιστικά πρότυπα που τέθηκαν από τούς Αντιγονίδες της Μακεδονίας ή τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου.
Για να είναι βέβαιος ότι οι πολιτικοί του εχθροί δεν θα μπορούσαν να εμποδίσουν ή να ανατρέψουν τις μεταρρυθμίσεις του, τους δολοφό¬νησε και μετά έλεγξε προσω¬πικά τούς πολιτικούς θεσμούς και τις δομές που θα μπορού¬σαν να χρησιμοποιηθούν για να τον ανατρέψουν. Οι Έφοροι σκο¬τώθηκαν, η διπλή μοναρχία ου¬σιαστικά καταργήθηκε με την τοποθέτηση του αδελφού του Ευκλείδα στο θρόνο των Ευρυπωντιδών, η εξουσία της Γερου¬σίας περιορίστηκε έξυπνα με τη δημιουργία του αξιώματος του ΙΙατρονόμου Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεομένη δεν περιορίστηκαν μονό στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο. Ξεκίνησε επίσης μια ευρύτερη κοινωνική μεταρρύθμιση που στόχευε να αποκαταστήσει το υποτιθέμενο κοινωνικό σύστημα του Λυ¬κούργου, της εκτεταμένης και ενιαίας δημοσίας εκ¬παίδευσης για όλους τούς άρρενες πολίτες, της δη¬μοσίας διαβίωσης με συσσίτια και της διαρκούς εκ¬παίδευσης για τούς ενήλικους πολεμιστές. Μ’ αυτή την έννοια πρέπει να τεθεί το ερώτημα αν ο Κλεο¬μένης δεν ήταν μόνο ένας μεταρρυθμιστής, αλλά ε¬πίσης ένας κοινωνικός επαναστάτης, πιθανώς ένας ιδεολογικά η ακόμη και φιλοσοφικά πληροφορη¬μένος και κινούμενος επαναστάτης.
O Σφαίρος από το Βορυσθένη (Δνείπερος) στη Μαύρη θαλαοοα ήταν ένας διακεκριμένος Στωικός φιλόσοφος, με ένα ασυνήθιστα πρακτικό ενδιαφέρον να αλλάξει τον κόσμο και να δει τις ιδέες των Στωικών να εφαρμόζονται στην πράξη. Ο Σφαίρος αναφέρεται ότι είχε επισκεφθεί τη Σπάρτη όταν ο Κλεομένης ήταν στην εξουσία και πραγματοποίησε τις μεταρρυθμίσεις του. Ο Άντριου Έρσκιν (An¬drew Erskine) είναι ο πλέον πεπεισμένος και θερ¬μός πρόσφατος υποστηρικτής της άποψης ότι πίσω από το σύνολο της πρακτικής κοινωνικής μεταρρύθμισης του Κλεομένη βρίσκονται οι ιδέες και η έ¬μπνευση του Στωικού Σφαίρου. Ίσως. θα ήταν βέβαια ενδεικτικό της μαζικής πολιτιστικής αλλαγής που είχε υποστεί η Σπάρτη από την ακμή της επο¬χής του βασιλιά Αγησίλαου Β΄, για παράδειγμα (περ. 445-360 π.Χ.), εάν ο Κλεομένης πραγματικά υ¬πήρξε τόσο φιλοσοφικά κινούμενος και εμπνευσμέ¬νος. Αλλά αυτό δεν μπορεί δυστυχώς να αποδει¬χθεί. Εν πάση περιπτώσει, οι μεταρρυθμίσεις είχαν σύντομη ζωή. Το 222 π.Χ. ο Κλεομένης ηττήθηκε ο¬ριστικά στη Σελλασια από τον Αντίγονο Γ' τον Μα¬κεδόνα. Οι μεταρρυθμίσεις ακυρώθηκαν και τρία χρόνια αργότερα ο Κλεομένης είχε ένα κάθε άλλο παρά ένδοξο θάνατο στην εξορία, στην πρωτεύουσα των Πτολεμαίων Αλεξάνδρεια. Το γεγονός αυτό έ¬βαλε ένα τέλος σ’ ένα αξιοσημείωτο και ανεπανά¬ληπτο πολιτικό κατ κοινωνικό πείραμα.

8. ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ
Στη ΒΔ Μεσσηνία, την Ιθώμη και τη γύρω περιοχή του στενυκληρικού πεδίου, είχαν αναπτυχθεί μι¬κρές πόλεις πριν από τη σπαρτιατική κατάκτηση της χώρας στα τέλη του 8ου π.Χ. αι., η οποία κατά¬κτηση διέκοψε την εξέλιξη τους προς πολυπλοκό-τερους αστικούς σχηματισμούς. Η σπαρτιατική κα¬τοχή φαίνεται ότι δεν οδήγησε ταυτόχρονα και στην πλήρη απώλεια της ταυτότητας των κατοίκων των περιοικίδων αυτών πόλεων, δεν κατάφερε να α¬φομοιώσει όλους τους Μεσσηνίους. Σημαντικό ρό¬λο στην αντοχή και την αντίσταση των Μεσσηνίων ενάντια στον αφανισμό τους έπαιξαν η διατήρηση των τοπικών λατρειών και ιδιαίτερα των ηρώων, η μνήμη για τα κατορθώματα θρυλικών μορφών του παρελθόντος, όπως ο Αριστομένης, που σύμφωνα με την παράδοση έδρασε κατά το Β Μεσσηνιακό πόλεμο (640-620 π.Χ.), καθώς και ο διακαής πόθος των Μεσσηνίων της διασποράς για επιστροφή σε μια ελεύθερη πατρίδα.
Μετά το 369 οι Μεσσήνιοι προσπάθησαν με τα¬χείς ρυθμούς να κερδίσουν το χαμένο έδαφος και να γεφυρώσουν το χάσμα που είχε δημιουργήσει η πολύχρονη σπαρτιατική κατοχή. Εγκατέστησαν στη νέα πόλη λατρείες του απώτερου προδωρικού και δωρικού παρελθόντος τους, λατρείες που είχαν υι¬οθετήσει ζώντας σε περιοχές εκτός Μεσσηνίας, κα¬θώς και νέες λατρείες, οι οποίες σχετίζονταν με την πιο πρόσφατη Ιστορία τους. Σύμφωνα με την περι¬γραφή του Παυσανία (4.27.6-7), κατά την προετοι¬μασία οικοδόμησης της νέας πόλης, οι Μεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωμάτα Δία και τους Διόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες θεές Δήμητρα και Κόρη και τον Καύκωνα, μυθικό ιδρυ¬τή των μυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική. Επικαλέστηκαν σε συνέχεια από κοινού όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοική¬σουν μαζί τους στη νέα πόλη. Ιδιαίτερα κάλεσαν την πρώτη μυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσ-σήνη, κόρη του βασιλέως του Αργούς Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα με τους γιους του Ίδα και Λυγκέα και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και το γιο του Αίπυτο, πάνω από όλους όμως ζήτησαν την ε¬πιστροφή του θρυλικού ήρωα Αριστομένη.
Στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης είδε και περιέγρα¬ψε ο Παυσανίας (4.32.3-6) το «μνήμα» του Αριστο¬μένη, που περιείχε τα οστά του, τα μεταφερμένα α¬πό τη Ρόδο.
Πάνω στον τάφο του, κέντρο λατρείας του ήρωος, τελούνταν μαντικά δρώμενα με δεμένο σε κίονα ταύρο, ο οποίος προοριζόταν για τη θυσία. Η τέλε¬ση των δρώμενων επιβεβαιώνεται και από κείμενο επιγραφής του 1ου αι. μ.Χ. (SEG 23.205.207). Ο Αριστομένης δεχόταν τιμές ήρωος μέχρι και τα χρόνια της επίσκεψης του Παυσανία, 155-160 μ.Χ., ορισμένοι μάλιστα υποστήριζαν ότι η μητέρα του Νικοτέλεια τον γέννησε αφού είχε συνευρεθεί προηγουμένως με δαίμονα ή θεό σε μορφή δράκο¬ντα, επιχειρώντας έτσι να του αποδώσουν υπερανθρώπινη, θεϊκή καταγωγή (4.14.7-8). Σε μικρή α¬πόσταση ΝΑ της σκηνής του θεάτρου ήλθε πρό¬σφατα στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική. Στα δύο πέρατα της αψίδας της κόγχης του ιερού έχουν τοποθετηθεί δύο ενεπίγραφα ασβεστολιθικά βάθρα χάλκινων ανδριάντων. Το ένα φέρει στο μέτωπο την επιγραφή [ΑΛ]έξανδρος, ενώ το δεύτερο την ε¬πιγραφή Αριστομένης. Η τοποθέτηση των βάθρων Gin βάοη του τόξου δεν είναι τυχαία. Ποιος άλλος μπορούσε να προστατεύσει αποτελεσματικότερα το λαμπρό οικοδόμημα της νέας θρησκείας, εκτός α¬πό τους δύο θρυλικούς στρατηγούς της αρχαιότητας; Η μορφολογική ομοιότητα των βάθρων και ο τύπος των γραμμάτων δείχνουν ότι είχαν ανιδρυθεί ταυ¬τόχρονα στον ίδιο χώρο, είτε στο παρακείμενο θέα¬τρο είτε στην αγορά της πόλης, και ότι η συσχέτιση των χαμένων ανδριάντων των δύο ηρώων είχε προηγηθεί της χρήσης των βάθρων τους από τους Πρώτους χριστιανούς. Είναι εμφανής η πρόθεση να εξομοιωθεί ο εθνικός ήρως των Μεσσηνίων με το μεγάλο Μακεδόνα στρατηλάτη. Στην επιχειρηθείσα εξομοίωση δεν έπαιξαν βέβαια ρόλο απλώς οι καλές σχέσεις που είχαν στο παρελθόν οι Μεσσήνιοι με τον ίδιο τον Αλέξανδρο και τον πατέρα του Φίλιππο, αλλά η τεράστια φήμη και η δόξα του Αλεξάνδρου και ο μετά θάνατον αφηρωισμός και θεοποίηση του. Από τις σχετικές με τον Αριστομέ¬νη παραδόσεις, ιδιαίτερα την παράδοση της «επι¬φάνειας» του στη μάχη των Λεύκτρων και της ανά¬θεσης της ασπίδας του με επίσημα τον αετό στο μα¬ντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι ο χαμένος ανδριάς του τον παρίστανε ως ήρωα οπλίτη.
Τα θρυλικά και παράτολμα ενίοτε κατορθώματα του Αριστομένη και οι νικηφόρες μάχες του ενά¬ντια στους Σπαρτιάτες είχαν πάρει μυθικές διαστά¬σεις, απαγγέλλονταν ως έπος, ως δημοτικό τρα¬γούδι κυρίως από τις Μεσσήνιες γυναίκες, όταν ο ήρωας ήταν ακόμη ζωντανός, όπως μας πληροφο¬ρεί ο Παυσανίας. Το έπος άδονταν στη Μεσσηνία για πολλούς αιώνες, απαλύνοντας τον πόνο των υ-ποδουλωμένων. Οι Μεσσήνιοι, άδοντας τα κατορ¬θώματα του εθνικού τους ήρωα και συντηρώντας ταυτόχρονα τις λατρείες τοπικών ηρώων, ασκούσαν αντίσταση. Ήταν μια μορφή αντίστασης, που δεν α¬ποτολμούσε την ανοιχτή αντιπαράθεση με τον κα-τακτητή, αποδείχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα αποτελε¬σματική, καθώς επενεργούσε διαβρωτικά ενάντια στο εξ,ουσιαστικό σπαρτιατικό καθεστώς και συνέ¬βαλλε ταυτόχρονα στη διαμόρφωση μιας μεσση¬νιακής εθνικής ταυτότητας. Ήταν μια μορφή «μα¬κράς επανάστασης» (long revolution), όπως την α¬ντιλαμβάνεται ο Pέϊμοντ Oυiλλαμς (Raymond Williams) στο ομώνυμο βιβλίο του (1989,75-76) ή μιας «πολιτισμικής αντίστασης», όπως την όρισε ο Μάρσαλ Σάλινς (Marshall Sahlins, Culture and Practical Reasons, Chicago, London 1976). Ο Παυσανίας (4.16.6-7) άκουσε να απαγγέλλουν α¬κόμη στις μέρες του το επικό αυτό ποίημα και διέ¬σωσε μάλιστα δύο στίχους του, έναν εξάμετρο και έναν πεντάμετρο. Μέσα από την «Αριστομενιάδα», κατά το παράδειγμα της «Αχιλληίδος» και άλλων παρόμοιων χαμένων επικών τραγουδιών, πρόβαλ¬λε η μορφή του Μεσσήνιου ήρωα, επαινούνταν οι αρετές του, η μεγαλοφροσύνη και το απίστευτο θάρρος του. Θα πρέπει να περιγράφονταν ακόμη σε αυτό η θαυμαστή σωτηρία του από τον Καιάδα, που ισοδυναμούσε με επιστροφή από τον Άδη, η θυσία εκατομφονίων στον Ιθωμάτα Δία (Παυσανίας 4.18.4-19.3), η πτώση της Είρας και η προδοσία του Αριστοκράτη, η κατάχωση της «παρακαταθήκης» στην Ιθώμη, καθώς και άλλες περιπέτειές τουυ, ό¬που γυναίκες έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Η πιο εν¬διαφέρουσα είναι η ιστορία με τη Σπαρτιάτισσα Αρχιδάμεια, ιέρεια της Δήμητρος στο ιερό της Αί¬γιλας στη Λακωνική, η οποία τον ελευθέρωσε από την αιχμαλωσία όχι για χρήματα, αλλά γιατί ήταν ερωτευμένη από καιρό μαζί του (Παυσανίας4.17.1).
Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστομένης ήταν ο αγαθός τους δαίμων, αυτός που ανάμεσα στα άλλα συνέβαλε τα μέγιστα με την εμφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαμεινώνδας την κρίσιμη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., μάχη καθοριστική για την ί¬δρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώμης (Παυσανίας 4.32.4). Η θαυμαστή επιφάνειά του εκεί, όταν «δεν βρισκόταν πια ανά¬μεσα στους ανθρώπους», αλλά ήταν προφανώς ήδη πάρεδρος και πρόπολος των θεών (Παυσανίας 4.32.5), σήμανε την επιστροφή της άυλης υπόστασής του για χάρη των Βοιωτών, την οποία ακολούθησε η επιστροφή των φυσικών του λειψάνων, των οστών του λίγα χρόνια αργότερα από τη Ρόδο (Παυσανίας 4.32.3). Το ίδιο ακριβώς είχε συμβεί και με τον Θη¬σέα στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. και την ε¬πιστροφή των οστών του λίγο αργότερα, ω 475 π.Χ., από τη Σκύρο. Σύμφωνα με τον «μεσσήνιον λόγον», το μαντείο ωυ Τροφωνίου στη Λιβαδειά συμβού¬λευσε τους Βοιωτούς να στήσουν τρόπαιο πριν από τη μάχη στα Λεύκτρα. αναρτώντας σε αυτό την α¬σπίδα του Αριστομένη (Παυσανίας 4.32.5). Με ανά¬λογο τρόπο, στη μάχη του Μαραθώνα είχε σηκωθεί από τη γη ο ίδιος ο Θησέας για να βοηθήσει το λαό του (Πλούταρχος 35.5).
Οι πρόσφατες ανασκαφές στο Γυμνάσιο της Μεσ¬σήνης έφεραν στο φως ιερό ήρωος. εγκαταστημένο σε επιφανέστατο τοπίο δίπλα στην είσοδο στο Γυμνάσιο, είχε τη μορφή περιβόλου, που όριζε το «ά¬βατο», και περιέκλειε κτίσμα και τον τάφο του ή-ρωος. Ανάλογη με του Αριστομένη, αλλά και του Επαμεινώνδα περίπτωση είναι αυτή του μεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμενα του Μεγαλοπολίτη. ο οποίος δέχτηκε ισόθεες τιμές (Διόδωρος Σικελιώτης 29.18.1). Ένα ψήφισμα των Μεγαλοπολιτών (IG Υ 2. 432) αναφέρεται στην ανέγερση αγαλμάτων του, στην κατασκευή μνήμα¬τος στην αγορά και τεμένους, στη θέσπιση γυμνι¬κών και ιππικών αγώνων, στην απόδοση ισόθεων τιμών και στην αντίδρυση ενός βωμού από μάρμαρο λευκό, οπού να θυσιάζεται προς τιμήν του κάθε χρόνο, με την ευκαιρία της εορτής του Διός Σωτήρος, ταύρος, όπως για τον Αριστομένη. Ο Διόδω¬ρος παραδίδει επί πλέον ότι «και ύμνους κατέδειξεν άδειν τους νέους», πράγμα που επιβεβαιώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιδιαίτερη σχέση των ηρώων με τούς νέους και τούς αγώνες.
Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόμενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότη¬τα να πάρουν μέρος στους Περσικούς πο¬λέμους της περιόδου 490-479 π.Χ. και να μοιραστούν με τους άλλους Έλληνες τη μνήμη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων. Οι μάχες στο Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες κατ τις Πλα¬ταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήματα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη ρωμαϊκή κυριαρ¬χία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι μονό καυχιόνταν για τη συμβολή τους. σε βάρος μάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως με μνημεία, όπως η «Περσι¬κή στοά» στην αγορά της Σπάρτης. με ειδικές εφη¬βικές τελετές και κυρίως με τα ταφικά μνημεία των νεκρών στις Θερμοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέμων, όπως του ναυάρχου Ευρυ¬βιάδη και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ. 3.14-16). Για τους Μεσσήνιους δεν απέμενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστομέ¬νη σε εθνικό τους ήρωα. αυτόν που είχε επανει¬λημμένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλο¬ντας σε δοκιμασία την πολεμική τους αρετή, και εί¬χε αμαυρώσει τη φήμη τους ως ανίκητων πολεμιστών. Η θέση του τάφου-ηρώου του Αριστομένη μέ¬σα στο Γυμνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του στο Στάδιο παραδειγμάτιζε τους εφήβους, θυμίζοντάς τους μεταξύ άλλων το ηρωικό μεσσηνιακό παρελ¬θόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο α¬ντίπαλο, τη Σπάρτη. Η θητεία των εφήβων της Μεσσήνης επί τρία χρονιά στο Γυμνάσιο εντασσό¬ταν μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των διαβατηρίων εθίμων, που έπρεπε να τηρηθούν με ευλάβεια προ¬κείμενου να περάσουν σταδιακά οι νέοι στην τάξη των ανδρών, να γίνουν δηλαδή πολίτες με πλήρη δικαιώματα. Η επαφή τους με τον κόσμο των ηρώ¬ων και ίων νεκρών και με ας παραδόσεις και τις υ¬ποχρεώσεις που αυτός συνεπάγεται αποτελούσε μέ¬ρος των μυητικών διαδικασιών.