Τρίτη 4 Αυγούστου 2009

ΙΟΝΙΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ

Η ιδιαίτερη σημασία που έχει το Ίδρυμα αυτό στην Ιστορία της Νέας Ελληνικής Εκπαίδευσης μπορεί νομίζω να συνοψιστεί προοιμιακά στα ακόλουθα:

Ιδρύθηκε και λειτούργησε σε ελληνικό έδαφος, που είχε τον τίτλο ανεξάρτητου Κράτους πριν γεννηθεί με τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-32) το Νεοελληνικό Κράτος.
Όταν η Επτάνησος ενώθηκε με την Ελλάδα (το 1864), αντί να αναδομηθεί η Ιόνιος Ακαδημία καταργήθηκε, χωρίς ίσως να θρηνήσει κανείς, χωρίς καν να αιτιολογηθεί πειστικά η κατάργησή της. Γιατί;

Η πρώτη Ακαδημία («των Γάλλων»).
Κατά την περίοδο της δεύτερης παρουσίας τους στα Επτάνησα οι Γάλλοι (μετά τη συνθήκη του Τίλσιτ,1807) ξεκίνησαν την πρώτη Ιόνιο Ακαδημία ως θεσμό μορφωτικό, εκπολιτιστικό, που απευθυνόταν στο κοινό με σειρά μορφωτικών διαλέξεων. Κατά τον Σπυρίδωνα Μ. Θεοτόκη1 προηγήθηκαν διαβουλεύσεις ανάμεσα σε ντόπιους διανοούμενους Κορφιώτες, οι οποίοι, βέβαια, για την υλοποίηση των αποφάσεών τους απευθύνθηκαν προς τη γαλλική Διοίκηση. Ο Κανονισμός σχεδιάστηκε από ένα γάλλο αξιωματικό του Μηχανικού, τον Charles Dupin, και υποβλήθηκε για επικύρωση στον Κυβερνήτη στρατηγό Danzelot.

Σύμφωνα με τον Κανονισμό μπορούσαν να γίνουν μέλη όποιοι επιθυμούσαν. Για την εκλογή τους δε χρειαζόταν τίποτε άλλο, παρά η δηλωμένη αφοσίωσή τους στις τέχνες και τις επιστήμες. Στον κατάλογο που σχηματίστηκε περιλαμβάνονταν και 67 μέλη «αντεπιστέλλοντα» (π.χ. ο Κοραής που ζούσε στο Παρίσι και ο Αθανάσιος Ψαλίδας που ζούσε στα Γιάννενα). Με το πρόγραμμα εκδηλώσεων, που κοινοποίησε η Ακαδημία τον πρώτο χρόνο της ύπαρξης και δράσης της, δηλωνόταν ότι το καλύτερο και πιο εποικοδομητικό που μπορούσε να προσφέρει ήταν «μόρφωση και ιδέες φιλελεύθερες, απαλλαγμένες από προκαταλήψεις ασυμβίβαστες με τον ανθρωπισμό»2.

Μία από τις δραστηριότητες της Ακαδημίας ήταν ότι το 1812 με ανακοίνωση στην εφημερίδα «Τηλέγραφος» (αριθμ. Φύλλου 45) καλούσε όποιους ενδιαφέρονταν να συντάξουν μονογραφίες για τα ακόλουθα θέματα:

Ποια σχολεία λειτούργησαν ή λειτουργούσαν στον ελλαδικό χώρο από το 1453 ως το 1812.
Ποια σχολεία λειτουργούσαν τότε στις ελληνικές παροικίες (π.χ. στην Ιταλία, στην Αυστροουγγαρία, στη Μολδοβλαχία κ.α).
Ποια ελληνικά τυπογραφεία υπήρχαν.
Ποια έργα Ελλήνων είχαν κυκλοφορήσει από το 1453 ως το 18123.
Τελικός στόχος της Ακαδημίας ήταν η δημιουργία εκπαιδευτικού Ιδρύματος Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στα Επτάνησα. Η κατάρρευση βέβαια της αυτοκρατορικής Γαλλίας (1814) και ο τερματισμός της γαλλικής παρουσίας / κατοχής στα Επτάνησα έθεσε τέρμα και στη ζωή της Ακαδημίας.

2. Η Ακαδημία («του Guilford») 1824 –1864.

Ο Φρειδερίκος North, 5ος Earl (Κόντες) του Guilford (1766 – 1827), γιος πρωθυπουργού, σπούδασε ελληνική γλώσσα και γραμματεία στην Οξφόρδη4, αφιέρωσε πολύ χρόνο σε μια προσπάθεια αναβίωσης της Παιδείας στην Ελλάδα. Ειδικότερα, επιδίωξε τη δημιουργία εκπαιδευτικού Ιδρύματος Πανεπιστημιακού επιπέδου στην Επτάνησο, που ήταν υπό βρετανική «Προστασία» από το 1815. Σε μία φάση είχε προσωπική συζήτηση με τον Ιωάννη Καποδίστρια (κατά την περίοδο της διπλωματικής σταδιοδρομίας του στην Ευρώπη) για την Εκπαίδευση στα Επτάνησα. Και με τις υψηλές γνωριμίες του (σε επίπεδο Κυβερνητικό στη Βρετανία) μπόρεσε ο Guilford να επηρεάσει τον αρμοστή των Ιονίων Thomas Maitland να αντιμετωπίσει καταφατικά το αίτημα για ίδρυση Ακαδημίας στην Κέρκυρα, μολονότι ο αρμοστής ήταν γνωστός για το μισελληνισμό του. Ύστερα από τις αναγκαίες νομοθετικές – διοικητικές διαδικασίες η νέα Ακαδημία άρχισε να λειτουργεί το Μάιο του 1824 και στεγάστηκε αρχικά στην κατοικία του Ενετού Γενικού Προβλεπτή (Proveditore Generale) μέσα στο Κάστρο της Κέρκυρας.

Οι βασικές σχολές που προβλεπόταν να λειτουργήσουν ήταν Θεολογίας , Φιλολογίας, Νομικής, Ιατρικής. Και με απόφαση της Γερουσίας (24 Μαΐου 1824) η ελληνική επρόκειτο να είναι η γλώσσα της διδασκαλίας, μολονότι ο όρος αυτός παραβιάστηκε συχνά για ποικίλους λόγους. Γενικά, η Ιόνιος Ακαδημία είχε μία πορεία προόδου και ανάσχεσης (ιδιαίτερα μετά το θάνατο του ιδρυτή / πρωτεργάτη, το 1827), αποδοχής από τον ελληνικό πληθυσμό, αλλά και δυσφορίας / καχυποψίας, γιατί των Ελλήνων τα αισθήματα επηρεάζονταν από τις προστριβές που είχαν με τη Βρετανική Αρμοστεία. Αλλά:

Στην Ιόνιο Ακαδημία είδαν οι Έλληνες το Πρώτο Ίδρυμα Πανεπιστημιακής Παιδείας σε ελλαδικό χώρο μη τουρκοκρατούμενο.
Εκεί ακούστηκε και διαμορφώθηκε νεοελληνική γλώσσα ακαδημαϊκή (μέσα από ποικίλες προστριβές και διακυμάνσεις).
Εκεί εκδόθηκαν τα πρώτα νεοελληνικά πανεπιστημιακά συγγράμματα.
Εκεί άρχισαν τη σταδιοδρομία τους ή διαμόρφωσαν την ακαδημαϊκή προσωπικότητά τους άνδρες που διέπρεψαν στην ελληνική παιδεία μετά τη δημιουργία του ανεξάρτητου Νεοελληνικού Κράτους (π.χ. ο Κων. Ασώπιος, ο Α. Μουστοξύδης, ο Ν. Βάμβας, ο Α. Ιδρωμένος, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο Πέτρος Βράιλας - Αρμένης.

3. Επιδοκιμασίες και σκεπτικισμός -Προσδοκίες και διαψεύσεις.

Ο Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος είχε γράψει5, όταν η Ακαδημία είχε συμπληρώσει μόλις 10 χρόνια ζωής κι ήταν άμεσες οι εντυπώσεις από την αγγλική Προστασία και νωπές οι αναμνήσεις από τη παρουσία του πρώτου εισηγητή και δημιουργού της Ακαδημίας:

«Η γνώμη της Κυριεύουσας (της βρετανικής Αρμοστείας, της «Προστάτριας» δύναμης) ήταν: «ξύλο και αμάθεια δια τους Ρωμαίους» (τους Ρωμιούς, τους Έλληνες)6… «Ξάφνου τες 24(12) του Μαγιού 1824 γένεται….απόφαση, η οποία σύσταινε Πανεπιστήμιο του Ενωμένου Κράτους των Ιονίων… (με την παρέμβαση του Guilford).

…..Ο ξένος ετούτος ήταν ο Φρειδερίκος Νορθ, Κόντες (Earl) του Guilford…Ο πρώτος του σκοπός ήτανε να συστήσει Πανεπιστήμιο στην Αθήνα, όπου οι Ρωμαίοι διαβάζοντας έμελλε να κατασταθούν, κατά τη γνώμη του, άξιοι απόγονοι των παλαιών….Ο μιλόρδος αγάπαε τους Έλληνες (τους αρχαίους) περισσότερο από τους Ρωμαίους (τους νέους Έλληνες), μάλιστα η αγάπη εκείνων των παλαιών τον έκαμε να αγαπήσει εμάς τους νέους. Δια τούτο οι σκοποί του δεν επροερχόντανε από την αρχή να δώσει μέσα να ελευθερωθεί το γένος…μόνο ήθελε να αισθάνεται τη λύπη να του χαϊδεύει το ζυγό, δια να παρηγοριέται μοναχός του με τες ευεργεσίες που του έκανε….Ο μιλόρδος, με όση καλή καρδιά κι αν είχε, εγεννήθηκε Ιγγλέζος και τούτο φθάνει.(σελ. 9). Από το στόμα του εβγήκε ο λόγος, ότι πάρα ογλήγορα επαναστάτησαν οι Ρωμαίοι, η Επανάσταση (του ’21) ήτανε άνομη, επειδή εκτύπαε τη νόμιμη Κυβέρνηση του τόπου. Οι μάρτυρες του Αγώνα ληστάδες, (άρα) καλά σκοτωμένοι….»(σελ 10) .

Πολύ κολακευτικές εντυπώσεις για την ποιότητα έργου στην Ακαδημία αποκόμισε ως επισκέπτης το 1829 ο S.S.Wilson7. Αλλά γενικότερα, «μετά το θάνατο του Guilford, η Ακαδημία κυριαρχήθηκε από επισημοκρατία», σημειώνει ο Henderson. Πολύ θετικά έχει κριθεί η άποψη που υποστήριξε στην εναρκτήρια τελετή τού έτους 1836-37 ο Κ. Ασώπιος ότι «ο λαός πρέπει να εκπαιδεύεται ως το επίπεδο που επιτρέπουν οι ικανότητες κάθε ατόμου και όχι σύμφωνα με τις παραδόσεις μιας κοινωνικής τάξης»8. Αλλά ο ίδιος ο Ασώπιος ωθούσε ολοένα πιο πολύ τη διδασκαλία του προς την τυπολατρεία9. Και την ίδια περίοδο έτεινε να επικρατήσει ως τη γενίκευση η χρήση της ιταλικής γλώσσας στην Ακαδημία, με παραμερισμό της ελληνικής. Παράλληλα, σε πολιτικό επίπεδο οι «Ριζοσπάστες» επέκριναν τον αλλοπρόσαλλο ρόλο της βρετανικής «Προστασίας» στην Εκπαίδευση. Και στη Δέκατη Βουλή «θα ειπωθεί χωρίς περιστροφές… ότι ήρθε η ώρα να καταργηθεί το Ιόνιο Πανεπιστήμιο»10. Η ελληνική γλώσσα άρχιζε να κερδίζει ξανά έδαφος από το 1849, αλλά και ωρίμαζε η συνείδηση ότι «βελτίωση της εκπαίδευσης….κάτω από την αγγλική «προστασία» δεν ήταν δυνατή»11.

Ύστερα από τους πρώτους ενθουσιασμούς, που είχε γεννήσει η ίδρυση της Ακαδημίας (1824), ακολούθησε σκεπτικισμός, που εξελίχθηκε σε εχθρότητα. Κατά την τελευταία δεκαετία της «Προστασίας» ακούονταν και μέσα στην Ιόνιο Βουλή προτάσεις για κλείσιμο της Ακαδημίας, κυρίως από τους Ριζοσπάστες. Ο βουλευτής Α. Βαλαωρίτης αναχαίτισε τέτοια εξέλιξη άμεσα, όταν διατύπωσε στη Βουλή (1862) την άποψη ότι «η Επτάνησος διατελεί εις μεταβατικήν εποχήν…η εν Επτανήσω Εκπαίδευσις πρέπει να τηρηθεί ακεραία…»12.

Έμενε στη Βουλή των Ελλήνων το καθήκον να αποφανθεί τελικά μετά την Ένωση (1864), για την τύχη της Ακαδημίας.
4. Το τέλος της Ιστορίας της Ιονίου Ακαδημίας.

Η δημιουργία ελεύθερου Νεοελληνικού Κράτους (1832) δημιουργεί νέες συνθήκες έλξης για τους Επτανήσιους, από τους οποίους πολλοί είχαν λάβει μέρος στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας (όπως λ.χ. οι Κεφαλονίτες στη μάχη του Λάλα). Στα Ιόνια νησιά εκδηλώνεται κίνηση για Ένωση, κυρίως ύστερα από τη διαμόρφωση και έκφραση της εθνικής ιδεολογίας ως Μεγάλης Ιδέας. Η κίνηση αυτή συγκεντρώνει όλους όσοι δεν είχαν στενούς συμφεροντολογικούς δεσμούς με την Προστασία13. Οι πιο αδιάλλακτοι, οι Ριζοσπάστες, έβλεπαν με εχθρότητα καθετί που συνδεόταν με την Προστάτρια δύναμη, ακόμη και την Ακαδημία, όπου επίσης εκδηλωνόταν η εχθρική στάση της Αρμοστείας κατά των Ενωτικών.

Χαρακτηριστική είναι η μεταχείριση που επιφύλαξε ο αρμοστής Ward στο γιατρό Διομήδη Δελβινιώτη, ο οποίος προθυμοποιήθηκε να διδάξει δωρεάν Ιστορία της Ιατρικής στην Ιόνιο Ακαδημία, αλλά ο αρμοστής αρνήθηκε «επί προφάσει ότι ηδύναντο να προκύψωσιν άτοπα». Έξι μήνες νωρίτερα ο Καθηγητής Κ. Αρβανίτης είχε γίνει δεκτός με θερμές εκδηλώσεις από τους φοιτητές, όταν άρχισε τις παραδόσεις του σε γλώσσα ελληνική14. Και δυο χρόνια αργότερα ο Ward τον έπαψε για τη φιλοενωτική (-ενωσιακή) δράση του15.

5. Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα (1864) φαινομενικά παρουσιάστηκε ως βρετανική παραχώρηση / έκφραση ευαρέσκειας για το λόγο ότι είχε εκλεγεί βασιλιάς ο Γεώργιος Α΄, ευνοούμενος της Βρετανικής διπλωματίας (η οποία και του είχε εξασφαλίσει τρεις βασιλικές χορηγίες, όλες από χρήματα ελληνικά)16. Αλλά δε διαλύθηκαν τα νέφη καχυποψίας και εχθρότητας για λόγους που ίσως πολλοί τους υποπτεύονταν.17 Και μπήκαν στη Βουλή των Ελλήνων Επτανήσιοι βουλευτές Ριζοσπάστες. Η Βουλή των Ελλήνων στις 20-12-1865 επωμίστηκε την ευθύνη για λύση της τραγικής περιπλοκής. Έκλεισε το πρώτο ελληνικό Πανεπιστημιακό Ίδρυμα με το νόμο ΡΗ΄ «περί διοργανώσεως της Εκπαιδεύσεως κατά την Επτάνησον». Με το πρώτο άρθρο καταργούνταν : «α΄) Το Αρχοντείον της Παιδείας εν Επτανήσω (δηλ. η θέση Πρυτανικής αρχής που είχε δημιουργηθεί για τον Guilford και τους συνεχιστές του), β΄) Η Ιόνιος Ακαδημία….»18.

Το πρώτο πανεπιστημιακό ίδρυμα του Νέου Ελληνισμού πέρασε στην Ιστορία. Έμεινε μόνο του το Πανεπιστήμιο Αθηνών (του εθνικού κέντρου, δηλαδή), που είχε ιδρυθεί με τη νομοθεσία του 183519.