Η πολυεδρική ηθική της υγιούς κοινωνίας

Η πρακτική φιλοσοφία ενός κορυφαίου Αμερικανού θεωρητικού*
"Πάλευα λοιπόν με τον εαυτό μου,
με διασπούσε ο εαυτός μου·
αυτή δε η διάσπαση γινόταν,
κατά κάποιο τρόπο χωρίς να το θέλω εγώ,
ούτε μαρτυρούσε για μια ξένη φύση
προς τη δική μου,
αλλά έδειχνε τη δική μου φύση"

Ιερού Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις

ίγο πριν ξεκινήσει το ταξίδι της Αργούς, ο Κένταυρος Χείρων χάρισε στον Ιάσωνα μια σφαίρα που αναπαριστούσε τον ουράνιο θόλο, μια σφαίρα γνώσης των αστρικών μονοπατιών. Στην ατέρμονη πλεύση μας στα εναλλασσόμενα τοπία της γνώσης, στην πολυεδρική προσωπική μας ενδοχώρα αλλά και στο πολυσύνθετο κοινωνικό μας περιβάλλον, ο Michael Waltzer μας κάνει ένα αντίστοιχο δώρο, το "Η Ηθική Εντός και Εκτός των Συνόρων".
Σ' αυτό το έργο του ο Waltzer αποβλέπει σ' έναν κριτικό αναστοχασμό επί του κοινωνικού γίγνεσθαι , σ' έναν στοχασμό ακυρωτικό κάθε φιλοσοφικής υπεροψίας. Ο κύριος στόχος του έργου δηλώνεται ρητά απ' τον ίδιο στις πρώτες κιόλας γραμμές: "Θέλω να υποστηρίξω την πολιτική της διαφοράς και ταυτόχρονα να περιγράψω και να υπερασπιστώ ένα συγκεκριμένο είδος οικουμενισμού". Για να το κατορθώσει, στέκεται και εξετάζει το σταυροδρόμι όπου συναντώνται το οικουμενικό και το επιμέρους, το καθολικό και το μερικό· τις κύριες παραμέτρους της ανθρώπινης ηθικής συνθήκης.

Δύο είδη ηθικής

Σύμφωνα με τον Αμερικανό φιλόσοφο, υπάρχουν δυο διακριτά είδη ηθικής, μια μεστή μερικευτική και μια ψιλή οικουμενική. Η πρώτη, η μερικευτική - μεστή ηθική, υφίσταται εντός των συνόρων, ενώ η δεύτερη, η οικουμενική - ψιλή ηθική, υφίσταται εκτός συνόρων, υπερβαίνει τα σύνορα τόσο των λαών, όσο και των πολιτισμών
Στο εσωτερικό μιας κοινωνίας η ηθική είναι μεστή. Η μεστότητά της ρυθμίζει, οργανώνει, νοηματοδοτεί και καλύπτει το σύνολο των δραστηριοτήτων, των πράξεων, των σκέψεων και των αντιλήψεων των μελών της. Η ηθική αυτή αφορά και απευθύνεται στον άνθρωπο ως μέλος μιας συγκεκριμένης, χρονικά προσδιορισμένης, κοινωνίας.
Στο διεθνές επίπεδο, αντιθέτως, η ηθική είναι ψιλή και οικουμενική. Σε αντιδιαστολή, όμως, προς τη μεστή, η ψιλή ηθική συνιστά ένα ηθικό ελάχιστο. Αποτελεί το ελάχιστο σημείο συνεύρεσης των μεστών και μερικευτικών ηθικών μας. Εκτός των συνόρων δυνάμεθα, σύμφωνα με τον Waltzer, να συμφωνήσουμε επί ενός ελάχιστου κοινού ηθικού παρονομαστή, να συγκλίνουμε προς ένα πεδίο "συνάντησης"· ένα πεδίο εγγενώς ανοιχτό, μεταβαλλόμενο, όχι σταθερό και αιώνιο. Πρόκειται για ένα ηθικό τοπίο μινιμαλιστικό στην "τεχνοτροπία". Ένα σημείο σύγκλισης, το οποίο αναφύεται κάθε φορά μέσα απ' τον πλούτο των διαφορετικών μεστών ηθικών. Δίχως να συνιστά σε καμιά περίπτωση προϊόν μιας διαδικαστικής παραγωγής απόλυτων οικουμενικών αξιωμάτων, στα πρότυπα των Ackerman, Hampshire και Habermas.
Στην προσπάθειά του να καταρτίσει μια μέθοδο συνομιλίας μεταξύ των πολιτών στο εσωτερικό της κάθε χώρας, αλλά και μεταξύ των διαφορετικών χωρών και πολιτισμών, ο Waltzer "κατασκευάζει" μια κλίμακα ανάλυσης. Μια κλίμακα που ξεκινώντας απ' τον ίδιο μας τον εαυτό, περιστρέφεται γύρω απ' την έννοια της αυτοκριτικής κι έπειτα βγαίνοντας απ' τον εαυτό, ανεβαίνει τον αναβαθμό του εσωτερικού της κάθε κοινότητας, για να καταλήξει τελικά, ακόμη πιο ψηλά, στο επίπεδο της συνομιλίας μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών και πολιτισμών εκτός συνόρων.

διασπασμένος "εαυτός"

"εαυτός" συνιστά, σύμφωνα με τον Waltzer, μια πολυεδρική σύνθεση διακριτών ρόλων, ιδανικών, φιλοδοξιών, αξιών και πεποιθήσεων. Θέλω να εμφανίζομαι ταυτόχρονα ως στοργικός γονέας, ως εργαζόμενος με προσόντα, ως στρατευμένος πολίτης, ως φοιτητής με αντίληψη, ως διορατικός κριτικός, ως πιστό μέλος της εκκλησίας, ως εξυπηρετικός γείτονας. Με λίγα λόγια, ο ποικιλόχρωμος και πολυτονικός εσώτερός μου κόσμος χαρακτηρίζεται απ' το βάθος ενός πολυφωνικού μουσικού έργου.
Ο διασπασμένος εαυτός προσιδιάζει σ' ένα δημοκρατικό forum, χαρακτηρίζεται απ' την πυκνότητα, τον πλουραλισμό, την ποικιλία των κριτικών φωνών - θυμίζει τις πολλαπλές κραυγές βοήθειας στον ήρεμο ύπνο ενός φιλοσόφου, όπως αναφέρει ο Ρουσσώ, ανακαλώντας στη μνήμη μας τους πολλούς δαίμονες του Σωκράτη. Ανήσυχος και εσωτερικά διαφοροποιημένος, ο εαυτός μου συγκροτείται και αυτοσυγκρατείται απ' το άθροισμα όλων αυτών των ιδεωδών, προτύπων, αρχών και αξιών· είναι ο κύκλος ολόκληρος κι επίσης το επίμαχο κέντρο του. Μοναδική μου απειλή, ο τυραννικός και μονοδιάστατος εαυτός. Μοναδική μου επιδίωξη, μια κοινωνία που έχει χώρο για τον διασπασμένο και πολυειδή εαυτό μου.

οινωνία - "κρύσταλλος"

συνθετότητα της κοινωνίας συνιστά, υπ' αυτή την έννοια, γνώμονα και κριτήριο της δικαιοσύνης της, καθώς επιτρέπει την ελεύθερη επιδίωξη διαφορετικών στόχων. Η πολυφωνία συμβάλλει στην ελευθερία γιατί αφήνει περιθώριο για την οξύνοια του εαυτού - σημείο στο οποίο η επιρροή του Mill και του έργου του "Περί Ανοχής" είναι καταφανής. Η υγιής κοινωνία είναι και πρέπει να είναι πολυσύνθετη, καλειδοσκοπική, πολυφωνική, να έχει τη δομή ενός κρυστάλλου.
Ο Waltzer επιμένει πως, τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων , πρέπει να αποκλειστούν τα όποια απλουστευτικά και μονοδιάστατα σχέδια ηθικής ζωής. Στο εσωτερικό της, κάθε κοινωνία, πρέπει να καλλιεργεί και να φροντίζει την ανάπτυξη και ευδοκίμηση περιπλεγμένων σχεδίων ζωής, σύνθετων επιδιώξεων, προσωπικοτήτων που διαθέτουν πολλαπλά ιδεώδη. Ενώ στο εξωτερικό των κοινωνιών, το πεδίο συνάντησης πρέπει να παραμένει ανοιχτό, ώστε να βρίσκει πρόσφορο έδαφος καρποφορίας ο διάλογος μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών. Αν ο άνθρωπος του Waltzer είναι ένας ευλύγιστος και πολυπρόσωπος νοηματοποιός, το οικουμενικό πεδίο αντιστοιχεί στο σημείο συνάντησης ανάλογων ποικιλόχρωμων και πολύπλευρων πολιτισμών.
Ο γνήσια πρακτικός προσανατολισμός, η απλότητα των συλλογισμών, η χάρη στην κίνηση και το βάθος της σκέψης του Waltzer, παράγουν ένα στοχασμό που κινείται γοργά και με σοβαρή επίγνωση - ένα νοητικό perpetuum mobile. Μια αναλυτική και συνθετική σκέψη που άλλοτε σκίζει και άλλοτε θωπεύει τα εξεταζόμενα αντικείμενα, σαν την αέρινη και μελωδική ράβδο ενός αεικίνητου διευθυντή ορχήστρας. Αυτό είναι το δώρο που μας χαρίζει ο Waltzer, με τη συνδρομή των εκδόσεων "Πόλις" και του εμβριθούς Βασίλη Βουτσάκη, καλώντας μας να το αξιοποιήσουμε για το δικό μας ηθικό "ταξίδι" στη λαβυρινθώδη ενδοχώρα της αυτογνωσίας.

_________
*Ο Michael Waltzer, μια απ' τις δεσπόζουσες προσωπικότητες της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας, συνέβαλε στη συνολικότερη αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την ηθική φιλοσοφία, ενισχύοντας συνάμα τον πρακτικό της προσανατολισμό.

Michael Waltzer
Η Ηθική Εντός και Εκτός των συνόρων
μετ.-εις.: Βασίλης Βουτσάκης
εκδ. Πόλις

Βασίλη Μουρδουκούτα
"Καθημερινή", βιβλίο, Κυρ. 12 Δεκ. 2004